Злучанае Каралеўства Вялікабрытаніі і Паўночнай Ірландыі
англ.: United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland

Сцяг Вялікабрытаніі Герб Вялікабрытаніі
Дэвіз: «Dieu et mon droit» «Бог і маё права»
Гімн: «God Save the Queen»
Заснавана	1 студзеня 1801[1]
Афіцыйная мова	Англійская[2]
Сталіца	Лондан
Найбуйнейшыя гарады	Лондан, Бірмінгем, Глазга, Манчэстэр, Эдынбург, Ліверпул
Форма кіравання	Парламенцкая манархія
Каралева Прэм'ер-міністр	Лізавета II Тэрэза Мэй
Плошча • Усяго • % воднай паверхні	243.610 км² 1.34
Насельніцтва • Ацэнка (2015) • Шчыльнасць	65.110.000 чал. (22-я) 255,6 чал./км²  (51-я)
ВУП (ППЗ)   • Разам (2015)   • На душу насельніцтва	$2,679 трлн  (9-ы) $41.159  (25-ы)
ВУП (намінал)   • Разам (2015)   • На душу насельніцтва	$2,849 трлн  (5-ы) $43.771  (13-ы)
ІРЧП (2013)	0,875 (вельмі высокі) (26-ы)
Этнахаронім	Брытанцы, Брытанец, Брытанка
Валюта	Фунт стэрлінгаў
Авіякампанія	British Airways
Інтэрнэт-дамены	.uk, .eu
Код ISO	GB
Тэлефонны код	+44
Часавыя паясы	+0
↑ Аб'яднанне Каралеўства Вялікабрытанія і Каралеўства Ірландыя. ↑ Рэгіянальныя мовы: шатландская, ольстэрска-шатландская, валійская, шатландская гэльская, корнская і ірландская.

Вялі́кабрыта́нія (англ.: Great Britain), Злу́чанае Карале́ўства Вялі́кабрыта́ніі і Паўно́чнай Ірла́ндыі (англ.: United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland) — астраўная дзяржава ў на паўночным захаодзе Еўропы. Плошча 242,5 тыс.кв.км. Размешчана на востраве Вялікабрытанія, паўночным усходзе Ірландыі і шэрагу меншых астравоў і архіпелагаў. Мяжуе па сушы з Ірландыяй. Пралівам Ла-Манш аддзяляецца ад Францыі, з якой мае марскую мяжу. Геаграфічна адносіцца да рэгіёна Паўночнай Еўропы або Заходняй Еўропы. Сталіца — горад Лондан — глабальны горад і фінансавы цэнтр. Афіцыйныя мовы: англійская (дэ-факта), ва Уэльсе — валійская.

Злучанае Каралеўства — унітарная парламенцкая дэмакратыя,канстытуцыйная манархія. Брытанская каралева Лізавета II царуе з 1952 года і з'яўляецца самым доўгакіруючым лідарам планеты.^[1] Складаецца з чатырох гістарычных абласцей, што маюць свае ўрады і карыстаюцца шырокай аўтаноміяй: Англія, Шатландыя, Уэльс і Паўночная Ірландыя са сталіцамі ў Лондане, Эдынбургу, Кардыфе і Белфасце адпаведна. Востраў Мэн і Нармандскія астравы фармальна не ўваходзяць у склад Злучанага Каралеўства, з'яўляючыся "Кароннымі землямі". 14 раскіданых па ўсім свеце заморскіх тэрыторый — рэшткі Брытанскай каланіяльнай імперыі, што калісьці займала чвэрць населенай сушы.

Адзінае Англійскае каралеўства сфарміравалася ў ІХ стагоддзі, у выніку аб’яднання дробных дзяржаў англасаксаў. Каралеўства Вялікабрытанія ўтварылася ў 1707 годзе у выніку палітычнага аб’яднання Англіі (уключаючы Уэльс) і Шатландыі. Яшчэ раней, у 1603 годзе, кароль Шатландыі Якаў VI (James VI) атрымаў у спадчыну троны Англіі і Ірландыі ў рэжыме дынастычнай уніі, дэ-факта аб’яднаўшы пад сваёй уладай усе 3 краіны. У 1800 годзе Каралеўства Вялікабрытанія і Каралеўства Ірландыя аб’ядналіся, утварыўшы Злучанай Каралеўства Вялікабрытаніі і Ірландыі, якое пасля аддзялення ад яго Ірландскай Вольнай дзяржавы ў 1922 стала звацца Злучанае Каралеўства Вялікабрытаніі і Паўночнай Ірландыі.

З насельніцтвам 66 млн чалавек у 2017 Вялікабрытанія займала 22 месца ў спісе самых населеных краін свету. Мае адзін з самых высокіх у ЕС паказчыкаў натуральнага прыросту насельніцтва. Пераважная большасць вернікаў — англікане. Адносіцца да найбольш густанаселеных краін свету. У агламерацыі Лондана пражывае 10,3 млн чалавек. Іншыя буйныя гарадскія раёны ўключаюць Манчэстэр, Бірмінгем, Лідс, Глазга і Ліверпуль.

Вялікабрытанія — высокаразвітая постіндустрыяльная дзяржава з пятым у свеце намінальным ВУП і дзявятым па парытэце пакупніцкай здольнасці. Мае высокі даход паводле класіфікацыі Сусветнага банка і вельмі высокі ўзровень ІЧР.

У XVIII стагоддзі першая краіна, закранутая Прамысловай рэвалюцыяй, у XIX стагоддзі — самая магутная дзяржава свету, Вялікабрытанія і сёння застаецца сусветным палітычным, эканамічным і культурным цэнтрам. Гэта ядзерная дзяржава з 1952 года (прызнаная ў адпаведнасці з Дагаворам аб нераспаўсюдзе ядзернай зброі 1968 года), сталы член Савета Бяспекі ААН. З'яўляецца членам Вялікай Сямёркі, АЭСР. Як былая метраполія Брытанскай імперыі, сёння ачольвае Садружнасць нацый. У 1973 увайшла ў склад ЕС, у 2016 вырашыла пакінуць арганізацыю. Працэдура Брэксіту аказалася складанай і пакутлівай.

Этымалогія |

Брытанія — па этноніме племені брыты.

Геаграфічнае становішча |

Скай — адзін з найвялікшых астравоў архіпелага Унутраныя Гебрыдскія астравы.

Плошча Вялікабрытаніі: усяго — 242,495 тыс. км², на водныя аб'екты прыходзіцца 1,34 % плошчы краіны. Вялікабрытанія знаходзіцца ў паўночна-заходняй частцы Еўропы, на Брытанскіх астравах — (востраў Вялікабрытанія і паўночна-ўсходняя частка вострава Ірландыя. Злучанаму Каралещству належыць вялікая колькасць дробных астравоў і архіпелагаў (Мэн, Нармандскія астравы) і інш. Абмываецца Атлантычным акіянам і яго морамі: Паўночным на ўсходзе, Ірландкім і Кельцкім — на захадзе. Паўднёва-ўсходняе ўбярэжжа размяшчаецца ўсяго ў 35 кіламетрах ад паўночнага берага Францыі, дзве краіны раздзеленыя пралівам Ла-Манш. Мае вельмі моцна зрэзаную берагавую лінію, 12-ую па даўжыні ў свеце.

Вялікабрытанія размешчана паміж 49° і 61°паўночнай шыраты і паміж 9° заходняй даўгаты і 2° усходняй даўгаты. Праз Грынвіцкую абсерваторыю ў Лондане праходзіць нулявы мерыдыян.

Прырода |

Гара Скіда ў нацыянальным парку Азёрны край

На поўначы і захадзе пераважае горны рэльеф — Паўночна-Шатландскае нагор'е і Грампіянскія горы вышынёй да 1344 м (гара Бэн-Нэвіс), сярэдневышынныя (300—800 м) Пенінскія і Кембрыйскія горы. Горы рассечаны старажытным зледзяненнем і месцамі перакрыты лававымі покрывамі. На поўдні і паўднёвым усходзе размясціліся ўзгорыстыя раўніны, складзеныя вапнякамі і мелавымі тоўшчамі, якія на ўзбярэжжах утвараюць 60-метровыя грады-ўступы. Самая нізкая кропка краіны — Фенланд (-4 м).

Вялікабрытанія выдзяляецца запасамі каменнага вугалю і жалезных руд. Ёй таксама належаць нафта і прыродны газ на шэльфе Паўночнага мора.

У клімаце Брытанскіх астравоў праяўляецца ўплыў цёплага Паўночна-Атлантычнага цячэння і заходняга пераносу. Клімат умераны марскі, вільготны: з цёплымі зімамі (на захадзе — вышэй за +4 °С, на ўсходзе — ніжэй), халаднаватым летам (ад +12 °С — на поўначы, да +17 °С — на поўдні). Ападкаў да 3000 мм у год на захадзе і 600—750 мм на паўднёвым усходзе.

Рэкі галоўнага вострава кароткія і шматводныя. Асноўныя артэрыі Вялікабрытаніі: Тэмза — 334 км, Северн — 310 км, Трэнт, Мерсі — 109 км, Клайд — 170 км. Рэкі злучаны сістэмай каналаў. На поўначы Англіі, у Шатландыі і Паўночнай Ірландыі шмат азёр, пераважная большасць з якіх мае ледавіковае паходжанне. Найбуйнейшыя азёры: Лох-Нес (56 км²) у Шатландыі, і Лох-Ней (Lough Neagh, 396 км²) у Паўночнай Ірландыі.

Лес Пазлвуд існуе па меншай меры з 1600 года. Ён стаў прататыпам Векавечнага лесу ва "Уладары пярсцёнкаў"

У Старажытнасці і Сярэдневякоўі Вялікабрытанія, за выключэннем гарыстай Шатландыі і рэгіёнаў, у якіх мноства багнаў і балот, была пакрытая ліставымі лясамі з буку і дубу. Аднак праз дзейнасць чалавека сёння лясы займаюць толькі каля 1/10 часткі тэрыторыі краіны. Найбуйнейшыя лясныя масівы знаходзяцца ў Нартумберлэндзе (Northumberland), Сасексе (Sussex), Норфалку (Norfolk), Уэльсе і паўночна-ўсходняй Шатландыі. Дзе-нідзе захаваліся старажытныя рэлтіктавыя лясы, такія як Пазлвуд.

Прыкладна чвэрць плошчы Вялікабрытаніі занята верасоўнікамі і пусткамі, дзе растуць пераважна верас, чарніцы і сфагнум. На нагор'ях таксама расце сівец, у высакагорных раёнах - пераважна арктаальпійскія віды раслін. Падобная расліннасць таксама характэрная для ўсходу Паўночнай Ірландыі і Морны.

У Вялікабратыніі амаль не засталося буйных драпежнікаў: ваўкі, дзікі і бурыя мядзведзі былі цалкам знішчаныя. Зубры зніклі яшчэ ў Сярэдневякоўі. Найбуйнейшы сысун, які жыве ва ўмовах дзікай прыроды — высакародны алень. З драпежнікаў засталіся толькі невялікія: выдры, лісы, барсукі, гарнастаі. Размяшчэннем астравоў на шляху сезонных птушыных міграцый тлумаыцца вялікая разнастайеасць птушак (каля 200 відаў), самыя звычайныя з якіх — вераб’і, дразды, берасцянкі, курапаткі, галубы.

Сёння ў цэнтральнай частцы краіны вучоныя імкнуцца аднавіць папуляцыі буйных жывёл, завозячы звяроў з кантынентальнай Еўропы. Асушэнне балот прывяло да таго, што папуляцыі птушак сталі скарачацца, таму эколагі імкнуцца спыніць гэты працэс, ствараючы запаведнікі.

Гісторыя |

Першабытная гісторыя |

Засяленне Брытанскіх астравоў людзьмі сучаснага тыпу (краманьёнцамі) пачалося каля 30 000 гадоў назад і адбывалася хвалямі^[2].
Лічыцца, што ў канцы дагістарычнага перыяду насельніцтва належала пераважна да культуры астраўных кельтаў (брытаў на востраве Брытанія і гэлаў на востраве Ірландыя)^[3].

Старажытнасць |

Стоўнхендж у Уілтшыры пачаў будавацца каля 2500 гадоў да н. э.

Рымскае заваяванне Брытаніі пачалося ў 43 годзе да н. э. і правяло да 400-гадовага рымскага кіравання амаль на ўсім востраве (акрамя Шатландыі). Пасля заняпаду Рымскай Імперыі амаль увесь востраў (акрамя Шатландыі і Уэльса) занялі англы, саксы і юты - плямёны германскай моўна-культурнай групы. Яны асіміляваліся з кельтамі^[4].

Сярэдневякоўе |

У X стагоддзі дробныя англа-саксонскія каралеўствы аб’ядналіся, утварыўшы Каралеўства Англія^[5], у той час калі гэлы, якія, меркавана, мігрыравалі з паўночна-заходняй Ірландыі ў V стагоддзі^[6][7], аб’ядналіся з піктамі і ўтварылі ў IX ст. Шатландскае каралеўства^[8].

Дыван з Баё паказвае бітву пры Гастынгсе.

У 1066 годзе нармандцы ўварваліся ў Англію на чале з герцагам Вільгельмам, падпарадкавалі сабе ўсю краіну, а затым Уэльс, а пазней і пераважную частку Ірландыі. Яны прынеслі на астравы феадалізм паўночна-французскага ўзору і нарманда-французскую культуру^[9].

Наступныя каралі Англіі няўдала спрабавалі анексаваць Шатландыю. Вольналюбівая Шатландыя сцякала крывёю, але захоўвала сваю незалежнасць. Наследаванне значных французскіх тэрыторый і прэтэнзіі на французскі трон бясконца ўцягвалі англійскіх манархаў у канфлікты з Францыяй, найбольш значным з якіх стала Стагадовая вайна^[10].

Новы час (да 1707 года) |

Генрых VIII, кароль Англіі ў 1509 - 1547 гг. Ініцыяваў пачатак Рэфармацыі і стварэнне Англіканскай царквы

Лізавета I, каралева Англіі ў 1558 - 1603 гг. Яе кіраванне называюць ”залатым векам Англіі”. Пры ёй англійскі флот разграміў іспанскую Непераможную армаду, пачалася каланізацыя заморскіх зямель, квітнела культура.

У 1536 годзе парламент Англіі у аднабаковым парадку анексаваў Уэльс ^[11], а Ірландыя з 1542 года апынулася ў асабовай уніі з Англійскай каронай^[12]. На тэрыторыях, якія пазней сталі Паўночнай Ірландыяй, землі каталіцкага гэльскага дваранства былі канфіскаваныя і перайшлі да пратэстанцкіх каланістаў з Англіі і Шатландыі^[13].

У XVI стагоддзі ў краінах, якія сёння складаюць Вялікабрытанію, адбыліся працэсы Рэфармацыі, што прывяло да ўтварэння пратэстанцкіх дзяржаўных рэлігій у кожнай з іх^[14], у прыватнасці, у Англіі (Рэфармацыя ў Англіі) і Шатландыі (Рэфармацыя ў Шатландыі).

У 1603 годзе каралеўствы Англіі, Шатландыі і Ірландыі былі аб’яднаныя ў парадку асабовай уніі, калі кароль Шатландыі Якаў VI атрымаў у спадчыну кароны Англіі і Ірландыі і перавёў свой двор з Эдынбурга ў Лондан. Тым не менш, кожная краіна захавала сваю палітычную ідэнтычнасць і свае палітычныя інстытуты^[15][16].

У сярэдзіне XVII стагоддзя ўсе тры каралеўствы былі ўцягнутыя ў серыю ваенных канфліктаў (уключаючы грамадзянскую вайну), якія прывялі да звяржэння манархіі ў 1649 годзе і кароткатэрміновага ўсталявання ўнітарнай Англійскай рэспублікі^[17][18]. Хаця манархія была адноўлена ў 1660 годзе, у выніку Славутай рэвалюцыі 1688 года стала зразумелым, што, у адрозненне ад астатняй Еўропы, абсалютная манархія не мае будучыні. Палітычнае ўладкаванне склалася на базе канстытуцыйнай манархіі і парламенцкай сістэмы^[19]. У гэты перыяд, асабліва ў Англіі, развіццё флоту прывяло да ператварэння краіны ў магутную марскую дзяржаву і каланіяльную імперыю^[20][21].

Пасля Акта аб Уніі (1707 - 1921 гг) |

Дамова аб Уніі, якая абвяшчала стварэнне аб’яднанага каралеўства Вялікабрытаніі

1 мая 1707 года з’явілася Каралеўства Вялікабрытанія, створанае палітычнай уніяй каралеўстваў Англіі і Шатландыі у адпаведнасці з Дамовай аб Уніі 1706 года, якая была ўзгоднена ў папярэднім годзе ды ратыфікавана Англійскім і Шатландскім парламентамі ^[22][23][24].

У XVIII стагоддзі краіна выконвала важную ролю ў развіцці перадавых ідэй парламентарызму, а таксама зрабіла ўнёсак у літаратуру, мастацтва і навуку^[25]. Прамысловая рэвалюцыя, якая пачалася ў Брытаніі, змяніла краіну, забяспечыла рост Брытанскай Імперыі і паскорыла каланіяльнае развіццё, уключаючы гандаль рабамі ( хаця пасля прыняцця Акта аб Гандлі Рабамі ў 1807 годзе Злучанае Каралеўства заняла галоўную ролю ў барацьбе з ім)^[26]. Брытанія была ў першую чаргу засяроджана на калоніях у Паўночнай Амерыцы. Пасля іх страты ў выніку вайны за незалежнасць ЗША, імперскія амбіцыі былі накіраваныя ў іншыя рэгіёны планеты, у прыватнасці на Аўстралію, Індыю і Афрыку^[27].

У 1800 годзе парламенты Вялікабрытаніі і Ірландыі прынялі Акт аб уніі, аб’яднаўшы два каралеўствы і стварыўшы Злучанае каралеўства Вялікабрытаніі і Ірландыі, якое з’явілася 1 студзеня 1801 года^[28].

Бітва пры Ватэрлоа пазначыла канец Напалеонаўскіх войн пачатак Pax Britannica.

Пасля паразы Францыі ў рэвалюцыйных і напалеонаўскіх войнах (1792 - 1815) Вялікабрытанія аказалася галоўнай марской і эканамічнай дзяржавай у свеце (з Лонданам — найбуйнейшым горадам на планеце прыкладна ў 1830-х па 1930-я гады)^[29] і заставалася звышдзяржавай прыкладна да сярэдзіны XX стагоддзя^[30]. Не маючы канкурэнцыі на моры, Брытанія прыняла на сябе ролю сусветнага арбітра, становішча, пазней вядомае як «Pax Britannica»^[31]. Гэта быў таксама перыяд хуткага эканамічнага, каланіяльнага, прамысловага росту. Англія метафарычна звала сябе ”майстэрняй свету”^[32]. Брытанская Імперыя далучыла да сябе Індыю, Аўстралію і Новую Зеландыю, стварыла цэлы ланцужок калоній у Афрыцы (Егіпет, землі сучасных Судана, Кеніі, Танзаніі, Батсваны, ПАР), заняла іншыя тэрыторыі па ўсім свеце. Апрэч фармальнага кантролю над калоніямі, дамінаванне Брытаніі ў сусветным гандлі азначала і фактычны эканамічны кантроль над многімі краінамі, такімі як Кітай, Аргенціна, Тайланд^[33][34].

Пяхота Каралеўскіх ірландскіх стралкоў у час Бітвы на Соме. Болей за &&&&&&&&&0885000.&&&&&0885 000 брытанскіх салдат загінулі ў бітвах Першай Сусветнай вайны

На ўнутраным рынку адбыўся пераход да палітыкі вольнага гандлю, laissez-faire і значнага пашырэння гандлю. У краіне назіраўся хуткі эканамічны рост, які суправаджаўся хуткай урбанізацыяй, што прывяло да значных сацыяльных трансфармацый, у тым ліку шокавых^[35]. У канцы ХІХ стагоддзя іншыя краіны сталі складаць канкурэнцыю Брытаніі ў індустрыяльным дамінаванні^[36].

Брытанія, разам з Расіяй, Францыяй і ЗША (з 1917 года), была адной з краін, якія вялі барацьбу супраць Германскай імперыі і яе саюзнікаў у Першай сусветнай вайне (1914—1918)^[37]. У Брытаніі было мабілізавана каля 5 мільёнаў людзей^[38], якіх сабралі па ўсёй імперыі і з некаторых рэгіёнаў Еўропы. Нацыя атрымала каля 2,5 мільёнаў параненых і скончыла вайну з вялізным суверэнным доўгам^[38]. Пасля вайны Вялікабрытанія атрымала мандат Лігі нацый на былыя германскія і асманскія калоніі, дзякуючы чаму разраслася да найвялікшых памераў, пакрыўшы адну пятую частку сушы, дзе жыло каля чвэрці сусветнага насельніцтва^[39]. Аднак рост ірландскага нацыяналізму і спрэчкі ўнутры Ірландыі адносна умоў Гамруля прывялі да фактычнага падзелення вострава ў 1921 годзе^[40] на незалежную Ірландскую вольную дзяржаву і Паўночную Ірландыю, якая засталася ў складзе Вялікабрытаніі^[41].

Найноўшы час (1921 - цяперашні час) |

Вялікая дэпрэсія (1929 - 1932) пачалася, калі Злучанае Каралеўства яшчэ не паспела аднавіць эканоміку пасля Першай сусветнай вайны. Пачаліся хваляванні, уключаючы сацыяльныя і палітычныя пратэсты^[42].

Брытанскія салдаты высаджваюцца ў Нармандыі. Вялікабрытанія згубіла ў Другой сусветнай вайне каля &&&&&&&&&0450000.&&&&&0450 000 чалавек

Брытанія, разам з Францыяй і сваімі калоніямі, абвясціла вайну Германіі 3 верасня 1939 года, што ператварала ранейшы польска-германскі канфлікт у глабальную вайну; была адным з трох галоўных саюзнікаў у Другой сусветнай вайне супраць краін ”восі”. Пасля паразы сваіх еўрапейскіх саюзнікаў Вялікабрытанія працягвала барацьбу з Германіяй, у прыватнасці, у Бітве за Брытанію і Бітве за Атлынтыку. У час вайны і пасля перамогі над Трэцім Рэйхам Злучанае каралеўства было адной з трох дзяржаў, якія ўдзельнічалі ў серыі канферэнцый па пасляваенным ўладкаванні свету: Тэгеранская канферэнцыя (1943), Ялцінская канферэнцыя (люты, 1945), Патсдамская канферэнцыя (лета 1945). Вайна пакінула краіну ў цяжкім фінансавым становішчы і з вялікім доўгам перад ЗША, якія з 1948 года пачалі праграму па дапамозе Еўропе, вядомую як план Маршала. Брытанія выплаціла апошнюю суму ваеннага доўгу ЗША толькі ў 2006 годзе^[43].

У 1949 годзе Злучанае Каралеўства стала адным з заснавальнікаў НАТА і з таго часу з'яўляецца галоўным еўрапейскім стратэгічным саюзнікам ЗША. У 1982 годзе Вялікабрытанія перамагла Аргенціну ў Фалклендскай вайне, што аднавіла ваенны аўтарытэт колішняй "уладаркі мораў". У 1973 годзе Вялікабрытанія ўступіла ў ЕС. Незадаволенасць міграцыйнай палітыкай арганізацыі і іншыя непаразуменні прывялі да рэферэндуму 2016 года, на якім амаль 52 % прыняўшых удзел выказаліся за выхад з ЕС.^[44]

Адміністрацыйны падзел |

Тэрыторыі, якія былі часткай Брытанскай імперыі. Сучасныя Брытанскія заморскія тэрыторыі падкрэслены чырвоным.

Вялікабрытанія складаецца з 4 адміністрацыйна-палітычных частак (краін):

• 
  Англія (39 графстваў, 6 метрапалітэнскіх графстваў і Вялікі Лондан) — сталіца Лондан
  


• 
  Уэльс (22 унітарных утварэнняў: 9 графстваў, 3 гарады і 10 гарадоў-графстваў) — сталіца Кардыф
  


• 
  Шатландыя (12 абласцей: 9 акруг і 3 асноўных тэрыторыі) — сталіца Эдынбург
  


• 
  Паўночная Ірландыя (26 акруг) — сталіца Белфаст
  

Пад кантролем Вялікабрытаніі таксама знаходзяцца 3 залежныя тэрыторыі на Брытанскіх астравах і 14 заморскіх тэрыторый.

Залежныя тэрыторыі са сталіцамі:

Брытанскія астравы

• 
  Востраў Мэн (Дуглас)


• 
  Нармандскія астравы
  
  • 
    Гернсі (Сент-Пітэр-Порт)
  
  
  • 
    Джэрсі (Сент-Хельер)
  
  

Еўропа

• 
  Гібралтар (Гібралтар)

Амерыка

• 
  Ангілья (Валі)


• 
  Бермуды (Гамільтан)


• 
  Брытанскія Віргінскія астравы (Род-Таўн)


• 
  Кайманавы астравы (Джорджтаўн)


• 
  Востраў Мантсерат (Плімут)


• 
  Астравы Цёркс і Кайкас (Кокбёрнтаўн)


• 
  Фалклендскія астравы (Порт-Стэнлі)


• Паўднёвая Джорджыя і Паўднёвыя Сандвічавы астравы

Атлантычны акіян

• 
  Астравы Святой Алены, Ушэсця і Трыстан-да-Кунья (Джэймстаўн)

Акіянія

• 
  Астравы Піткэрн (Адамстаўн)

Індыйскі акіян

• 
  Брытанская тэрыторыя ў Індыйскім акіяне (гэтая тэрыторыя — архіпелаг Чагас — створаная насуперак рашэнням Генеральнай Асамблеі ААН)

Насельніцтва |

Полава-ўзроставая піраміда, 2017

Шчыльнасць насельніцтва паводле перапісу 2011

Перапіс насельніцтва ў Вялікабрытаніі адбываецца адначасова ва ўсіх яе частках кожныя дзесяць гадоў^[45]. Паводле перапісу 2001 года агульнае насельніцтва Вялікабрытаніі склала 58 789 194 чалавека. Паводле перапісу насельніцтва 2011 насельніцтва краіны склала 63 181 775 чалавек^[46]. Гэта трэцяя дзяржава ў Еўропе (без Расіі) пятая ў Садружнасці нацый і 22-я ў свеце па колькасці насельніцтва. У 2019 годзе у Злучаным Каралеўстве пражывае каля 67 млн чалавек.

Колькасць насельніцтва Вялікабрытаніі 1900—2017

З 2001 па 2008 года насельніцтва расло з сярэднегадавым паказчыкам у 0,5%, што больш за 0,3% у перыяд з 1991 года па 2001 і 0,2% у папярэдняе дзесяцігоддзе^[47]. У 2010-х дадатны натуральны прырост насельніцтва (3‰) абумоўлены высокай нараджальнасцю сярод імігрантаў, удзельная вага якіх пастаянна расце. У 2008 годзе сумарны каэфіцыент нараджальнасці Вялікабрытаніі склаў 1,96 дзіцяці на адну жанчыну^[48]. Шатландыя мае самы нізкі паказчык у 1,8 дзіцяці на адну жанчыну, у той час як Паўночная Ірландыя мела гэты паказчык на ўзроўні 2,11 у 2008 годзе.^[48] Зрэшты, з 2012 года сумарны каэфіцыент нараджальнасці пачаў скарачацца і у 2017 складаў ужо 1,74. Апублікаваныя ў 2008 годзе дадзеныя аб насельніцтве ў сярэдзіне 2007 года сведчаць аб тым, што ўпершыню ў гісторыі Вялікабрытаніі было больш людзей пенсійнага ўзросту, чым дзяцей да 16 гадоў^[49]. Паводле некаторых ацэнак, колькасць людзей узростам 100 гадоў і больш вырасце да 626 000 да 2080 года^[50].

Белыя жыхары краіны складаюць 87 % насельніцтва (2011, перапіс). У 2001 годзе карэннае насельніцтва размяркоўвалася наступным чынам:

• 
  англічане — 83,6 %,


• 
  шатландцы (у асноўным у Шатландыі) — 8,5 %,


• 
  валійцы (у асноўным ва Уэльсе) — 4,9 %,


• 
  ірландцы (у асноўным у Паўночнай Ірландыі, Ольстэрцы) — 2,9 %.

Значную частку белага насельніцтва складаюць мігранты з еўрапейскіх краін, сярод якіх найбольш шматлікая польская дыяспара. За перыяд 2001 — 2011 удзельная вага белых астраўлян скарацілася на 5 %.

Імігранты і іх дзеці пражываюць галоўным чынам у канурбацыях Вялікага Лондану, Заходняга Мідленда і Мерсейсайда. Яны складаюць каля 12 % насельніцтва краіны, у тым ліку^[51]: выхадцы з Азіі (7 %), у тым ліку з Індыі, Пакістана і Бангладэш — 4,88 %; краін Афрыкі — 2 %, цемнаскурыя выхадцы з астравоў Карыбскага мора — 1 %. За перыяд 2001 — 2011 колькасць азіяцкіх мігрантаў вырасла на 69 %, удзельная вага — на 3 %.

Гл. таксама Беларусы ў Вялікабрытаніі.

Афіцыйнай мовай Вялікабрытаніі з'яўляецца англійская^[52][53] — заходнегерманская мова, якая паходзіць ад старажытнаанглійскай, якая мела вялікую колькасць запазычанняў са старажытнаскандынаўскай, нармандскай, французскай і лацінскай моў. Англійская мова распаўсюдзілася па ўсім свеце, дзякуючы Брытанскай імперыі. Яна стала міжнароднай мовай бізнесу і самай распаўсюджанай другой вывучаемай мовай^[54].
Шатландская мова, якая паходзіць з ранняй паўночнай сярэднеанглійскай, як і яе дыялект ў паўночных графствах Ірландыі — ольстэрска-шатландская мова^[55].

Чатыры кельцкія мовы выкарыстоўваюцца ў Вялікабрытаніі: валійская, ірландская, гаэльская і корнская. Падчас перапісу 2001 каля 21 % насельніцтва Уэльса сказалі, што яны могуць размаўляць на валійскай^[56], што больш за 18% у перапісу 1991 года^[57]. У Уэльсе школьнікам да 16 гадоў альбо выкладаюць на валійскай, альбо вучаць валійскай як другой мове^[58].

Вячэрня ў Ёркскім саборы

Перапіс 2001 года ў Паўночнай Ірландыі паказаў, што 167 487 (10,4 %) людзей «мелі некаторае веданне ірландскай», практычна ўсе — з каталіцкага ці нацыяналістычнага насельніцтва. Больш за 92 000 чалавек у Шатландыі (крыху менш за 2 %) мелі некаторыя веды гэльскай, уключаючы 72 % жыхароў Знешніх Гебрыдаў^[59]. Колькасць школьнікаў, якім выкладаюць валійскую, гаэлік або ірландскую, таксама расце^[60]. Валійскі і шатландскі гаэлік таксама можна пачуць далёка ад Брытанскіх астравоў: напрыклад на гаэльскай размаўляюць ў Новай Шатландыі, Канадзе (асабліва на востраве Кейп-Брэтан)^[61], а ў Патагоніі (Аргенціна) — на валійскай^[62].

У Злучаным Каралеўстве ў цэлым школьнікі абавязаны вучыць другую мову да пэўнага моманту: да 14 гадоў у Англіі^[63], і да 16 у Шатландыі. Французская і нямецкая мовы — дзве найбольш вывучаемыя другія мовы ў гэтых двух рэгіёнах.

Лонданскія хмарачосы з вышыні птушынага палёту

У пачатку ХХІ стагоддзя назіраецца няўхільны і хуткі адыход брытанцаў ад веры: так доля хрысціян у 2007-2016 гадах скарацілася з 72 да 58 %. Абсалютная большасць вернікаў — хрысціяне, сярод іх — пратэстанты англіканскага кірунку. З мігранамі расце доля нехрысціянскіх канфесій, асабліва індуізму і ісламу (5 % у 2016).

У Вялікабрытаніі высокая сярэдняя шчыльнасць насельніцтва (каля 265 чал./кв.км) Насельніцтва Англіі ў сярэдзіне 2016 года ацэньвалася ў 55,28 мільёны^[64], што робіць яе краінай з адной з самых высокіх шчыльнасцей насельніцтва ў свеце, якая мае 415 жыхара на квадратны кіламетр з асаблівай канцэнтрацыяй ў Лондане і на паўднёвым усходзе^[65]. Ацэнкі сярэдзіны 2016 года мяркуюць насельніцтва Шатландыі ў 5,4 мільёны, Уэльса — 3,13 мільёны, а Паўночнай Ірландыі — 1,82 мільён са значна больш нізкім паказчыкам населенасці гэтых тэрыторый. Узровень урбанізацыі складае 80 %. Асноўная частка гараджан канцэнтруецца ў найбуйнейшых агламерацыях — Вялікі Лондан і Вялікі Манчэстар. Да найбуйнейшых гарадоў адносяцца Лондан, Бірмінгем, Глазга, Ліверпуль, Лідс.

Палітычная структура |

Вялікабрытанія — парламенцкая манархія на чале з каралевай.

Заканадаўчы орган — двухпалатны парламент (Палата абшчын і Палата лордаў). Парламент з'яўляецца вышэйшым органам улады на ўсёй тэрыторыі, нягледзячы на наяўнасць у Шатландыі, Уэльсе і Паўночнай Ірландыі ўласных кіраўнічых адміністрацыйных структур. Урад узначальвае прэм'ер-міністр.

Адметнай характарыстыкай з'яўляецца адсутнасць якога-небудзь адзінага дакумента, які можна было бы назваць асноўным законам краіны, не існуе пісьмовай Канстытуцыі, больш таго, не існуе нават дакладнага пераліку дакументаў, якія бы ставіліся да Канстытуцыі.
Адносіны паміж народам і ўрадам рэгулююцца заканадаўчымі актамі, няпісанымі законамі і канвенцыямі.

Эканоміка |

Вялікабрытанія — высокаразвітая постіндустрыяльная краіна, буйны пастаўшчык прамысловай прадукцыі на сусветны рынак і буйны экспарцёр капіталу (пераважна ў развітыя краіны). ВУП на душу насельніцтва складае 45 500 долараў (2018). Вялікабрытанія ўваходзіць у групу найбольш развітых у эканамічных адносінах краін свету з постындустрыяльнай структурай гаспадарчай дзейнасці. На сферу паслуг прыходзіцца больш за 70 % ВУП. У шматгаліновай прамысловасці вядучую ролю адыгрываюць сучасныя галіны: складанае і навукаѐмістае машынабудаванне, хімічныя вытворчасці. Сельская гаспадарка адрозніваецца высокім узроўнем прадукцыйнасці працы і выкарыстаннем інтэнсіўных тэхналогій. Грашовая адзінка — фунт стэрлінгаў = 100 пенсаў.

Нафтаперапрацоўчы завод пад Саўтгемптанам

Энергетыка Вялікабрытаніі практычна цалкам грунтуецца на ўласных паліўных рэсурсах. Па запасах першасных крыніц энергіі (нафта, вугаль, прыродны газ) яна займае першае месца ў Еўропе (без Расіі). Больш за 60 % нафты, якая здабываецца з радовішчаў на шэльфе Паўночнага мора, паступае на экспарт. На тэрыторыі краіны знаходзіцца некалькі буйных вугальных басейнаў. Як вынік, дамінуючае становішча ў электраэнергетыцы Вялікабрытаніі займаюць ЦЭС.
Металургія, якая некалі адыгрывала вырашальную ролю ў структуры прамысловасці, сѐння страціла сваѐ значэнне. Выкарыстанне пераважна імпартнай сыравіны абумовіла зрух вытворчасці ў прыморскія раѐны. Алюмініевая прамысловасць Вялікабрытаніі сканцэнтравана паблізу ГЭС у Шатландыі. Машынабудаванне забяспечвае каля 40 % кошту прадукцыі апрацоўчай прамысловасці. Развітая вытворчасць электронікі і электратэхнікі. Брытанскія фірмы спецыялізуюцца на вытворчасці сродкаў сувязі, турбін і электрарухавікоў. У ліку найбольш развітых галін — хімічная прамысловасць.

Найстарэйшая галіна англійскай прамысловасці — тэкстыльная — згубіла ранейшае значэнне. Буйная харчовая (традыцыйная вытворчасць віскі, піва; перапрацоўка імпартнай сельскагаспадарчай сыравіны) прамысловасць; вытворчасць абутку, трыкатажу; вядомы англійскі фарфор.

У сельскай гаспадарцы пераважае малочнае і мяса-малочная жывёлагадоўля і беконная свінагадоўля; мяса-шарстная авечкагадоўля. Раслінаводства, якое вырабляе пераважна кармы, мае абслугоўваючае значэнне. Прыкладна 1/3 ворных угоддзяў занятая сеянай травой і столькі ж — збожжавымі культурамі. Вырошчваюць пераважна ячмень, пшаніцу, цукровыя буракі, авёс, бульба.

Вядучую ролю ў брытанскай гаспадарцы адыгрывае сфера паслуг (3/4 ВУП). Лідзіруючае становішча ў ѐй займае фінансавая дзейнасць, якая вызначае
спецыялізацыю краіны ў сістэме міжнародных эканамічных адносін. Лонданская фондавая біржа — адна з найбуйнейшых і найстарэйшых бірж Еўропы і адзін з найбольш вядомых сусветных рынкаў каштоўных папер. Вялікабрытанія ажыццяўляе 10 % сусветнага экспарту паслуг — банкаўскіх, страхавых, кансультацыйных, а таксама ў галіне камп’ютэрнага праграміравання.

На развіццѐ транспарту Вялікабрытаніі вызначальны ўплыў аказала яе астраўное становішча. Вядучую ролю ў ім адыгрывае марскі транспарт, які забяспечвае 90 % усіх грузаперавозак як унутры краіны, так і ў гандлі з іншымі краінамі. Найбуйнейшыя марскія парты Вялікабрытаніі — Лондан, Ліверпуль, Саўтгэмптан.
Міжнародныя пасажырскія перавозкі забяспечваюцца пераважна авіяцыйным транспартам. Перавозкі грузаў і пасажыраў унутры краіны ажыццяўляюцца аўтамабільным і, у меншай ступені, чыгуначным транспартам. Роля чыгуначнага транспарту ў перавозцы пасажыраў істотна ўзрасла пасля будаўніцтва Еўратунэля, які злучыў Вялікабрытанію з французскім узбярэжжам мацерыка.

Культура |

Культура Злучанага Каралеўства багатая і разнастайная. Яна ў значнай меры ўплывае на культуру ў сусветным маштабе.
Вялікабрытанія валодае моцнымі культурнымі сувязямі са сваімі былымі калоніямі, асабліва з тымі дзяржавамі, дзе англійская мова з'яўляецца дзяржаўнай. Значны фундуш у брытанскую культуру за апошнія паўстагоддзя занеслі імігранты з Індыйскага субкантынента і з краін Карыбскага басейна. Падчас фармаванняў Злучанага Каралеўства ў яго склад увайшлі былыя незалежныя дзяржавы з адрознымі друг ад друга культурамі, якія варта разглядаць у асобнасці. У Вялікабрытаніі быў заснаваны першы каледж міжнароднай супольнасці.

Нацыянальныя газеты:
The Times, The Guardian, The Independent, The Daily Telegraph, The Observer, The Financial Times, The Daily Express, The Sun, The Mirror, The People.

Літаратура |

Англійская літаратура |

Чандасаўскі партрэт, на якім, як лічыцца, намаляваны Уільям Шэкспір

Джонатан Свіфт, аўтар славутых «Падарожжаў Гулівера»

Паняцце «Брытанская літаратура» мае дачыненне як да самой Вялікабрытаніі, так і да вострава Мэн, Нармандскіх астравоў, а таксама да літаратуры Англіі, Уэльса, Шатландыі да іх аб’яднання. Асноўная маса брытанскай літаратуры напісана на англійскай мове. У 2005 годзе ў Вялікабрытаніі была надрукавана каля 260 000 кніг, і ў 2006 годзе краіна была лідарам па колькасці апублікаваных назваў кніг^[66].

Анлійскі драматург і паэт Уільям Шэкспір лічыцца адным з найвялікшых у гісторыі ў сваёй галіне^[67][68][69], аднак яго сучаснікі Крыстафер Марла і Бэн Джонсан таксама добра вядомыя. Пазней з’явіліся такія драматургі, як Алан Эйкбарн, Гаральд Пінтэр, Майкл Фрэйн і Том Стопард. Яны спалучылі ў сваёй творчасці розныя элементы сюррэалізму, рэалізму і іншых культурных плыняў.

Даніэль Дэфо, аўтар сусветна вядомага рамана «Рабінзон Круза»

Сярод выбітных англійскіх аўтараў Сярэднявякоўя: Джэфры Чосэр (XIV стагоддзе), Томас Мэлары (XV стагоддзе), Томас Мор (XVI стагоддзе), Джон Мільтан (XVII стагоддзе). У XVIII Даніэль Дэфо (аўтар «Рабінзона Круза»), Джонанан Свіфт і Самюэль Рычардсан сталі піянерамі сучаснага рамана. У XIX стагоддзі ішло далейшае развіццё, рухавікамі якога былі Джэйн Осцін, гатычная пісьменніка Мэры Шэлі, дзіцячы пісьменнік Льюіс Кэрал, Сёстры Бронтэ, Чарльд Дыкенс, натураліст Джэймс Хардзі, рэаліст Джордж Эліат, паэты Уільям Блэйк і Уільям Уордсварт. Англійскія пісьменнікі XX стагоддзя уключаюць фантаста Гэрберта Уэлса, дзіцячых пісьменнікаў Рэдзьярда Кіплінга, Алана Мілна (аўтара прыгод Віні-Пыха) і Энід Блайтан, супярэчлівага Дэвіда Лоўрэнса, мадэрністку Вірджынію Вулф, прароцкага раманіста Джорджа Оруэла, папулярных Самерсэта Моэма і Грэма Грына, пісьменніцу дэтэктываў Агату Крысці, Яна Флемінга (стваральніка Джэймса Бонда), паэтаў Томаса Эліата, Філіпа Ларкіна і Тэда Хьюза, фэнтэзійных пісьменнікаў Джона Толкіна, Клайва Льюіса і Джоан Роўлінг.

Фатаграфія Віктарыянскай эпохі Чарльза Дыкенса.

Шатландская літаратура |

Унёсак Шатландыі ўключае дэтэктыўнага пісьменніка Артура Конана Дойла (стваральніка Шэрлака Холмса), рамантычную літаратуру Вальтэра Скота, дзіцячага пісьменніка Джэймса Бары (стваральніка Пітэра Пэна), прыгодніцкія творы Роберта Льюіса Стывенсана (найперш «Вострай скарбаў») і знакамітага паэта Роберта Бёрнса. Сярод сучасных шатландскіх пісьменнікаў можна вызначыць Іэна Ранкіна і Іэна Бэнкса.

Ірландская літаратура |

Сярод выбітных ірландскіх літаратараў - Брэм Стокер (стваральнік сусветна вядомага вампіра Дракулы) і Оскар Уайльд.

Валійская літаратура |

Да канца XIX стагоддзя валійская літаратура была пераважна на валійскай мове. Менавіта да валійскай культуры належыць верш Y Gododdin(англ.) бел., які лічыцца найстаражытнейшым вершам у Вялікабрытаніі і створаны каля VI на Старажытнай Поўначы. Ён быў напісаны на кумбрыйскай і старажытнавалійскай мове і мае першую згадку пра караля Артура^[70].

Прыкладна з XVII сувязь паміж Уэльсам і Старажытнай Поўначу была страчана, а цэнтр валійскай культуры перамясціўся ў сучасны Уэльс, дзе легенда аб каралі Артуры была развіта Гальфрыдам Монмуцкім^[71].

Самым вядомым валійскім паэтам Сярэднявякоўя з’яўляецца Давід ап Гвілім (1320—1370), які пісаў аб прыродзе, рэлігіі і каханні. Яго таксама завуць адным з найвялікшых паэтаў Еўропы таго часу^[72].

Музыка |

Гурт The Beatles - адзін з найболей камерцыйна паспяховых гуртоў у гісторыі продана болей за мільярд запісаў па ўсім свеце^[73][74][75].

Дэвід Боўі - адзін з найболей вядомых брытанскіх спевакоў. У апытанцы Бі-бі-сі заняў 29 месца ў спісе ”100 найвялікшых брытанцаў”

У Вялікабрытаніі маюць папулярнасць розныя музычныя стылі, пачынаючы ад мясцовай народнай музыкі Англіі, Шатландыі, Уэльса, Ірландыі і скончваючы хэві-металам, трып-попам. Сярод класічных кампазітараў Вялікабрытаніі і яе папярэднікаў ёсць такія асобы, як Уільям Бёрд, Генры Пёрсэл, Эдуард Элгар, Густаў Холст, Артур Саліван (вядомы па сваёй супрацы з лібрэтыстам Уільямам Гілбертам), Ральф Воан-Уільямс і Бенджамін Брытэн, піянер сучаснай брытанскай оперы. Пітэр Максвэл - адзін з найболей выбітных жывых кампазітараў і цяперашні Майстар каралеўскай музыкі. Вялікабрытанія таксама радзіма сусветна вядомага Сімфанічнага аркестра Бі-бі-сі. Сярод вядомых брытанскіх дырыжораў ёсць такія імёны як Сайман Рэтл, Джон Барбіролі, Малкалм Сарджэнт. Знакамітым кампазітарам з’яўляецца Джон Бары, Клінт Мэнсэл, Майк Олдфілд, Джон Паўэл, Крэйг Армстранг, Дэвід Арнальд, Джон Мёрфі і Гары Грэгсан. Георг Фрыдрых Гендэль хаця і нарадзіўся ў Германіі, быў натуралізаваным брытанскім грамадзянінам^[76], і некаторыя яго творы, уключаючы Месію, напісаны на англійскай мове^[77].

Эндру Лойд Уэбэр дасягнуў значнага сусветнага поспеху і з’яўляецца аўтарам музыкі для мюзіклаў, а яго працы цягам многіх гадоў дамінавалі ў Лонданскім Вэст-Эндзе і часта выкарыстоўваліся на Брадвеі ў Нью-Ёрку^[78]. Творы гурта The Beatles разыйшліся колькасцю болей за мільярд копій, яны з’яўляюцца самым камерцыйна паспяховым гуртом у гісторыі музыкі і мелі вялізны ўплыў на развіццё папулярнай музыкі^[73][74][75].

Сярод іншых вядомых прадстаўнікоў брытанскай папулярнай музыкі цягам апошніх 50 гадоў можна вылучыць Queen, Deep Purple, Black Sabbath,Iron Maiden, The Who, Кліфа Рычарда, Bee Gees, Элтана Джона, Led Zeppelin, Pink Floyd и The Rolling Stones, кожны з якіх пераадолеў мяжу ў болей за 200 мільёнаў праданых копій^{[79][80][81][82][83][84][85]}. Паводле даследвання Кнігі рэкордаў Гінэса, 8 з 10 гуртой і спевакоў з найвялікшай колькасцю перамог у Брытанскім чарце нарадзіліся ў Вялікабрытаніі: Status Quo, Queen, The Rolling Stones, UB40, Depeche Mode, Bee Gees, Pet Shop Boys і Manic Street Preachers^[86].

Рэлігія |

Вэстмінстэрскае абацтва — месца каранавання брытанскіх манархаў — Вярхоўных Кіраўнікоў Царквы Англіі

На тэрыторыі Англіі існуе царква з дзяржаўным статусам — Царква Англіі, свецкі кіраўнік якой — брытанскі манарх. Царква Англіі — адна з памесных цэркваў, што ўваходзяць у англіканскую супольнасць, на чале якой знаходзіцца духоўны лідар Архібіскуп Кентэрберыйскі.

Паводле даследаванняў, Злучанае Каралеўства — дзяржава з пераважна секулярным насельніцтвам: толькі 38 % людзей заяўляюць аб сваёй веры ў Бога («a God»)^[87], хоць, па дадзеных Цэрквы Англіі на 2005 год, «72 % насельніцтва Англіі паказалі сваю рэлігійную прыналежнасць як хрысціянскую»^[88].

Паводле апублікаванага ў красавіку 2008 года даследавання, праведзенаага хрысціянскім дабрачынным фондам Joseph Rowntree Foundation, «пераважным меркаваннем» з’яўляецца погляд на рэлігію як на «сацыяльнае зло»^[89].

Узброеныя сілы Вялікабрытаніі |

Намінальным галоўнакамандуючым Брытанскіх Узброеных сіл (англ.: British Armed Forces) з'яўляецца брытанскі манарх, каралева Елізавета II. Узброеныя сілы (УС) Вялікабрытаніі знаходзяцца пад кіраваннем урада Вялікабрытаніі (Кабінета міністраў) і непасрэдна — Міністэрства абароны. Асноўнай задачай Брытанскіх Узброеных сіл з'яўляецца абарона Злучанага Каралеўства і яго заморскіх тэрыторый, пасоўванне інтарэсаў бяспекі Вялікабрытаніі і падтрымка міжнародных міратворчых высілкаў. Таксама УС Вялікабрытаніі актыўныя і сталыя ўдзельнікі аперацый НАТА і сіл кааліцыі ў Іраку і Афганістане.

Гл. таксама |

• Сіні кармавы сцяг


• Эрл


• Motörhead

Заўвагі |

Літаратура |

• Беларусы ў Вялікабрытаніі / Наталля Гардзіенка; пад рэд. А. Гардзіенкі. — Мн.: Медысонт, 2010. — 620 с. — (Бібліятэка Бацькаўшчыны; кн. 18).


• Геаграфія мацерыкоў і краін: вучэб. дапам. для 9-га кл. устаноў агул. сярэд. адукацыі з беларус. мовай навучання / Н. У. Навуменка, М. Л. Страха; пад рэд. Н. У. Навуменка; пер. з рус. мовы М. Л. Страхі. — 2-е выд., перапрац. — Мінск: Нар. асвета, 2011. ISBN 978-985-03-1594-6.

Спасылкі |

• Інфармацыя аб Вялікабрытаніі

Зноскі

г р п Злучанае Каралеўства Вялікабрытаніі і Паўночнай Ірландыі Краіны Англія · Шатландыя · Уэльс · Паўночная Ірландыя Каронныя ўладанні Гернсі · Джэрсі · Востраў Мэн Заморскія тэрыторыі Ангілья · Бермуды · Брытанская тэрыторыя ў Індыйскім акіяне · Брытанскія Віргінскія астравы · Гібралтар · Кайманавы астравы · Мантсерат · Піткэрн · Астравы Святой Алены, Ушэсця і Трыстан-да-Кунья · Цёркс і Кайкас · Фалклендскія астравы¹ · Паўднёвая Джорджыя і Паўднёвыя Сандвічавы астравы¹ Суверэнныя ваенныя базы Акратыры і Дэкелія Партал пра Вялікабрытанію · Калоніі Вялікабрытаніі у мінулым  · Брытанская імперыя ¹ прыналежнасць аспрэчваецца Аргенцінай

г р п Вялікабрытанія паводле тэм Герб Сцяг Гімн Палітыка Канстытуцыя Парламент Адміністрацыйны падзел Геаграфія Гарады Сталіца Насельніцтва Мовы Гісторыя Эканоміка Валюта Культура Рэлігія Кінематограф Тэлебачанне Літаратура Музыка Святы Спорт Адукацыя Навука Транспарт Турызм Пошта (гісторыя і маркі) Інтэрнэт Узброеныя сілы Сусветная спадчына Знешняя палітыка Партал «Вялікабрытанія»

Каралеўствы Садружнасці

Антыгуа і Барбуда | Аўстралія | Багамы | Барбадас | Беліз | Вялікабрытанія | Грэнада | Канада | Новая Зеландыя | Папуа — Новая Гвінея | Саламонавы Астравы | Сент-Вінсент і Грэнадзіны | Сент-Кітс і Невіс | Сент-Люсія | Тувалу | Ямайка

 

г р п Краіны Еўропы Незалежныя краіны Албанія Андора Аўстрыя Балгарыя Беларусь Бельгія Боснія і Герцагавіна Ватыкан Венгрыя Вялікабрытанія Германія Грэцыя Данія Ірландыя Ісландыя Іспанія Італія Казахстан¹ Латвія Літва Ліхтэнштэйн Люксембург Македонія Малдова Мальта Манака Нарвегія Нідэрланды Партугалія Польшча Расія¹ Румынія Сан-Марына Сербія Славакія Славенія Турцыя¹ Украіна Фінляндыя Францыя Харватыя Чарнагорыя Чэхія Швейцарыя Швецыя Эстонія Залежныя тэрыторыі Аландскія астравы (Фінляндыя) Гернсі (Вялікабрытанія) Гібралтар (Вялікабрытанія) Джэрсі (Вялікабрытанія) Востраў Мэн (Вялікабрытанія) Сардзінія (Італія) Сіцылія (Італія) Фарэрскія астравы (Данія) Шпіцберген (Нарвегія) Ян-Маен (Нарвегія) Непрызнаныя і часткова прызнаныя дзяржавы і ўтварэнні Косава Прыднястроўе Паўночны Кіпр¹ ДНР ЛНР ¹ Часткова ў Азіі

Еўрапейскі Саюз

Аўстрыя |
Бельгія |
Балгарыя |
Вялікабрытанія |
Венгрыя |
Германія |
Грэцыя |
Данія |
Ірландыя |
Іспанія |
Італія |
Кіпр |
Латвія |
Літва |
Люксембург |
Мальта |
Нідэрланды |
Польшча |
Партугалія |
Румынія |
Славакія |
Славенія |
Фінляндыя |
Францыя |
Харватыя |
Чэхія |
Швецыя |
Эстонія

 

Арганізацыя Паўночнаатлантычнага дагавора (НАТА)

Албанія | Балгарыя | Бельгія | Венгрыя | Вялікабрытанія | Германія | Грэцыя | Данія | ЗША | Ісландыя | Іспанія | Італія | Канада | Латвія | Літва | Люксембург | Нарвегія | Нідэрланды | Партугалія | Польшча | Румынія | Славакія | Славенія | Турцыя | Францыя | Харватыя | Чарнагорыя | Чэхія | Эстонія

 

• г


• р


• п

Вялікая васьмёрка (Група Васьмі, G8)

Вялікабрытанія • Германія • ЗША • Італія • Канада • Расія (сяброўства прыпынена) • Францыя • Японія
Назіральнік: Еўрапейскі саюз

 

Краіны ля Паўночнага мора

Бельгія · Вялікабрытанія · Германія · Данія · Нідэрланды  · Нарвегія  · Швецыя