1. Паўднёвы полюс
2. Паўднёвы магнітны полюс (2007)
3. Паўднёвы геамагнітны полюс
4. Паўднёвы полюс недаступнасці.

Станцыя Амундсен-Скот з вышыні птушынага палёту

Паўднё́вы по́люс — кропка перасячэння восі кручэння Зямлі з яе паверхняй у Паўднёвым паўшар’і. Знаходзіцца ў межах Палярнага плато Антарктыды на вышыні 2800 м^[1]. Паўднёвы полюс нельга блытаць з Паўднёвым магнітным полюсам^[2].

Паўднёвы полюс дыяметральна процілеглы Паўночнаму полюсу, размешчанаму ў Севернам Ледавітым акіяне. Любы іншы пункт паверхні Зямлі знаходзіцца заўсёды ў паўночным кірунку ў адносінах да Паўднёвага полюса^[1]. Геаграфічныя каардынаты Паўднёвага полюса 90°00′00″ паўднёвай шыроты. Даўгаты полюс не мае, бо з’яўляецца пунктаў сыходжання ўсіх мерыдыянаў. Дзень, як і ноч, тут працягваецца прыблізна па паўгода^[3].

Таўшчыня лёду ў раёне Паўднёвага полюса — 2840 метраў. Сярэднегадовая тэмпература паветра складае -48,9 °C (максімальная -12,3 °C, мінімальная -82,8 °C).

14 снежня 1911 Паўднёвага полюса дасягнула нарвежская экспедыцыя пад кіраўніцтвам Руаля Амундсена, спадарожнікамі якога былі Олафа Б’ёланда, Сверэ Хаселя, Хельмера Хансена і Оскара Вістынга, 17 студзеня 1912 года — англійская экспедыцыя Роберта Скота. У 1929 годзе амерыканец Р. Бэрд першым праляцеў на самалёце над Паўднёвым полюсам^[2]. У 1958 годзе брытанска-новазеландская экспедыцыя В. Фукса і Э. Хілары ажыццявіла першы трансантарктычны санкава-гусенічны паход ад мора Уэдала праз Паўднёвы полюс да мора Роса.

З 1957 года на Паўднёвым полюсе дзейнічае навуковая станцыя ЗША Амундсен-Скот, але з-за руху льдоў у 2006 годзе станцыя знаходзілася прыкладна ў 100 метрах ад полюса. Пад ільдамі Паўднёвага полюса працуе дэтэктар высокаэнергічных нейтрына IceCube, які выкарыстоўвае ў якасці мішэні і чаранкоўскага радыятара 1 кубічны кіламетр празрыстага лёду на глыбіні ад 1450 да 2450 м.

Геаграфічнае становішча |

Паўднёвы полюс знаходзіцца на мацерыку Антарктыда бліжэй да Ціхаакіянскаму ўзбярэжжу у 480 км паўднёвей шэльфавага ледавіка Роса^[2].

Рух полюса |

Імгненная вось кручэння Зямлі перасоўваецца, з прычыны чаго адбываецца рух геаграфічных полюсаў. Полюс рухаецца ў кірунку суткавага кручэння Зямлі вакол полюса інэрцыі і апісвае палодзію — няправільную спіралепадобную крывую, якая складаецца са свабоднага руху і гадавога руху. Свабодны рух адбываецца па крывой з перыядам 1,2 года. Гадавы рух, ці свабодная нутацыя, злучана са зменай адцэнтровых момантаў інэрцыі з прычыны пераразмеркавання мас паветра на паверхні Землі^[3].

Вызначэннем руху полюсаў займаецца Міжнародная служба полюсаў Зямлі^[3].

Адзнака полюса |

Геаграфічны Паўднёвы полюс.

Цырыманіяльны Паўднёвы полюс.

Геаграфічны Паўднёвы полюс адзначаны невялікім знакам на забітым у лёд шасце, які штогод перасоўваюць, каб кампенсаваць рух ледавіковага покрыва. На ўрачыстым мерапрыемстве, якое праводзіцца 1 студзеня, усталёўваецца новы знак Паўднёвага полюса, выраблены палярнікамі летась, а стары змяшчаецца на станцыю. На знаку прысутнічае надпіс «Geographic south pole», NSF, дата і шырата ўсталёўкі. На знаку, усталяваным у 2006 годзе, была выбіта дата, калі Руаль Амундсен і Роберт Ф. Скот дасягнулі полюса, і невялікія цытаты гэтых палярнікаў. Побач усталяваны сцяг Злучаных Штатаў^[4][5][6].

Паблізу ад геаграфічнага Паўднёвага полюса знаходзіцца так званы цырыманіяльны Паўднёвы полюс — адмысловая вобласць, адведзеная для фотаздымак станцыяй Амундсен — Скот. Ён уяўляе сабою люстраную металічную сферу на падстаўцы, акружаную з усіх бакоў сцягамі краін Дагавора аб Антарктыцы.

Гісторыя адкрыцця і дасягнення |

Адкрыццё |

Ілюстрацыя з энцыклапедычнага слоўніка Бракгаўза і Ефрона.

31 сакавіка 1819 года Крузенштэрн скіраваў ліст марскому міністру дэ Траверсэ пра патрэбу даследавання палярных вод^[7]. У лісце Крузенштэрн прапанаваў падрыхтаваць дзве экспедыцыі — да Паўночнага і да Паўднёвага полюса. У кожную экспедыцыю планавалася ўключыць па два судны. Асаблівую ўвагу ён надаваў экспедыцыі да Паўднёвага полюса, якая праходзіла ў 1819—1821 гадах. Яе вынікам стала адкрыццё Антарктыды, аднак уяўленні пра абрысы і геалогію паўднёвага мацерыка былі вельмі туманнымі да канца XIX стагоддзя.

У 1839—1843 гадах Джэймс Кларк Рос на караблях «Эрэбус» (англ.) і «Тэрор» распачаў маштабнае для свайго часу даследаванне Антарктыкі, адкрыўшы мора і найбольшы шэльфавы ледавік, названыя ў яго гонар. У 1841 годзе Джэймс Рос адкрыў антарктычныя вулканы Эрэбус і Тэрор, названыя ў гонар яго караблёў. У 1842 годзе першым з людзей Рос перасек адзнаку 78° паўднёвай шыраты. Аднак новых паўднёвапалярных экспедыцый Брытанія не распачынала на працягу 60 гадоў.

Заваяванне полюса |

У 1897 годзе нарвежскі палярны даследнік Фрыцьёф Нансен абвясціў свой план дасягнення Паўднёвага полюса на сабачых запрэжках, але рэалізаваны ён не быў.

Нарвежскі даследнік Карстэн Борхгрэвінк у 1899—1900 гадах правёў першую зімоўку на зямлі Антарктыды — на мысе Адэр. Пасля яе сканчэння экспедыцыйнае судна «Паўднёвы Крыж» пайшло на поўдзень, пакуль не дасягнула Вялікага ледзянога бар’ера, выяўленага Джэймсам Росам падчас экспедыцыі 1839—1843 гадоў. Борхгревинку атрымалася знайсці бухту з выйсцем на ўнутраную частку бар’ера, пазней яна будзе названа Кітовай. Высадзіўшыся 16 лютага, Борхгрэвінк, Уільям Колбек і каюр-саам Пёр Савіа на нартах, запрэжаных сабакамі, усталі на бар’ер і прайшлі 10 міль (16 км) углыб ледавіка, дасягнуўшы 78° 50' пд. ш. — першы паўднёвапалярны рэкорд у гісторыі даследаванняў^[8].

Наступным этапам заваявання крайняга Поўдня планеты стала Брытанская антарктычная экспедыцыя (1901—1904), арганізацыяй якой яшчэ з 1893 года займаўся Клемент Маркхэм. Начальнік экспедыцыі — Роберт Скот. У экспедыцыі таксама бралі ўдзел будучыя вялікія даследчыкі Антарктыкі — Эрнэст Генры Шэклтан, Эдвард Адрыян Уілсан^[3]. Гэтыя трое 2 лістапада 1902 года выступілі ў першы паход да Паўднёвага полюса. Непадрыхтаванасць каманды і адсутнасць навыкаў абароту з ездавымі сабакамі, а таксама ўнутраныя канфлікты, прымусілі іх павярнуць назад, дасягнуўшы 30 снежня 82°11' пд.ш. (82°17' па вымярэннях Скота)^[9], пераадолеўшы траціну адлегласці да Паўднёвага полюса за 59 дзён. 3 лютага 1903 г. Скот, Уілсан і Шэклтан вярнуліся на «Дыскаверы». Іх паход доўжыўся 93 сутак, за гэты час яны прайшлі 960 міль (1540 км). Сярэднясутачны пераход раўнаваўся 16 км^[10].

Шэклтан у 1907 годзе арганізаваў уласную экспедыцыю, прапанаваўшы скарыстаць у якасці цяглавай сілы не ездавых сабак, а поні. 29 кастрычніка 1908 года Шэклтан разам з Джэйсанам Адамсам, Эрыкам Маршалам і Фрэнкам Уайлдам, якія не мелі практыкі палярных паходаў, выступіў да Паўднёвага полюса. 4 студзеня па выточным плане каманда павінна была дасягнуць Паўднёвага полюса. Шэклтан быў змушаны паставіць новую мэту: дасягнуць хоць бы сімвалічнага пункту ў 100 марскіх міль ад полюса (185 км). Аднак людзі здавалі, і 9 студзеня 1909 года на 88°23' пд. ш. і 162° у. д. Шэклтан паставіў «Юніён Джэк», уручаны яму перад адплыццём каралевай. У снезе быў пахаваны латуневы цыліндр з першай справаздачай пра экспедыцыю. Палярнае плато было ім названа ў гонар караля Эдуарда VII^[11]. Ішоў 73-і дзень паходу, усім атрымалася шчасна вярнуцца.

Каманда Амундсена на Паўднёвым полюсе, 1911 год. Злева направа: Амундсен, Хансен, Хасель і Вістынг (фатаграфія зроблена пятым членам каманды — Б’ёланам).

Роберт Скот у 1910 годзе арганізаваў уласную паўднёвапалярную экспедыцыю. Ужо пасля адплыцця ў Антарктыду стала вядома, што брытанцы ўступілі ў спаборніцтва з нарвежцамі — экспедыцыяй Руаля Амундсена. Абедзве каманды размясціліся ў 650 км адзін ад аднаго і выкарысталі прынцыпова розныя метады перасоўвання — Скот рабіў стаўку на поні і механічныя снегаходы, а таксама асабістую мужнасць людзей, Амундсен меў невялікую каманду (9 чалавек) і сотню ездавых сабак. Выступіўшы 20 кастрычніка 1911 года на чатырох нартах, запрэжаных 52 сабакамі, 14 снежня каманда Амундсена (усяго 5 чалавек) упершыню ў гісторыі дасягнула Паўднёвага полюса, папярэдне ўстаўшы на Палярнае плато па надзвычай крутым Ледавіку Акселя Хейберга. 26 студзеня 1912 года каманда Амундсена ў поўным складзе вярнулася на базу, сабак засталося ўсяго 11.

Каманда Скота з-за гібелі коней і выйсця з ладу аўтатранспарту змушана была вылічваць толькі на ўласныя сілы, нягледзячы на тое, што Скот карыстаўся трасай, выведанай Шэклтанам. 17 студзеня 1912 года каманда Скота з 5 чалавек дасягнула Паўднёвага полюса, прытым усе людзі дэманстравалі прыкметы небяспечнага знясілення. Уся брытанская полюсная каманда загінула па дарозе назад. Ізноў на полюсе людзі з’явіліся пасля гэтага ў 1956 годзе.

Міжнародны геафізічны год |

Станцыя Амундсен-Скот з вышыні птушынага лёту.

Паветраным шляхам Паўднёвы полюс упершыню быў дасягнуты 29 лістапада 1928 года капітанам войска ЗША Рычардам Іўлінам Бэрдам на самалёце, але ён не рабіў пасадкі. У 1947 годзе Бэрд ажыццявіў яшчэ адзін лёт над полюсам, а 8 студзеня 1956 года амерыканскі самалёт вырабіў пасадку каля полюса. У час міжнароднага геафізічнага года амерыканцы пад пачаткам адмірала Джорджа Дзюфека заснавалі базу «Амундсен — Скот» (31 кастрычніка 1956 года)^[3], усе будаўнічыя матэрыялы і патрэбныя для зімоўкі запасы дастаўляліся паветраным шляхам.

Па сушы Паўднёвы полюс быў дасягнуты падчас дзейнасці Экспедыцыі Брытанскай садружнасці^[3]. Спачатку яна зусім не павінна была дасягаць полюса, але яе новазеландскі ўдзельнік Эдмунд Хілары — вядомы спартсмен — самавольна адправіўся да Паўднёвага полюса і дасягнуў яго 4 студзеня 1958 года. 19 студзеня да яго далучыўся начальнік экспедыцыі — Вівіян Фукс, але далей ён працягнуў свой шлях і выйшаў да пачатку сакавіка да Мора Роса, завяршыўшы за 99 дзён^[3] першае перасячэнне Антарктычнага мацерыка па сушы.

У кастрычніку 1958 года на самалёце Іл-12 транскантынентальны лёт здзейсніў савецкі лётчык В. М. Пяроў. Лёт праходзіў па маршруце станцыя Мірны — станцыя Савецкая — Паўднёвы полюс — станцыя Мак-Мёрда. 4-я Антарктычная экспедыцыя пад кіраўніцтвам Дракіна А. Г. ажыццявіла санкава-трактарны паход па маршруце станцыя Камсамольская — станцыя Усход — Паўднёвы полюс і дасягнула полюса 26 снежня 1959 года. Усюдыходны паход па маршруце станцыя Мак-Мёрда — Паўднёвы полюс у 1961 годзе здзейснілі амерыканскія навукоўцы пад кіраўніцтвам А. Крэры^[3].

Далейшая прысутнасць |

Паўднёвы полюс быў дасягнуты 4 снежня 1980 года ў ходзе Трансглабальнай экспедыцыі сэрам Ранульфам Файнсам. 11 снежня 1989 года Паўднёвага полюса дасягнулі ўдзельнікі Трансантарктычнай экспедыцыі, якая за 221 дзень на сабачых запрэжках перасекла ўвесь мацярык у самым шырокім яго месцы без выкарыстання механічнага транспарта. СССР у камандзе прадстаўляў Віктар Баярскі.

30 снежня 1989 года Паўднёвага полюса дасягнулі Арвід Фукс і Рэйнальд Мейснер, якія перасеклі Антарктыду без выкарыстання сабак ці механічнага транспарта — ім дапамагала толькі мускульная сіла і часам ветразя.

Клімат |

Падчас зімы ў паўднёвым паўшар’і (23 сакавіка — 23 верасня) Паўднёвы полюс зусім не атрымвае сонечнага святла. З мая па ліпень, паміж доўгімі перыядамі змяркання, на полюсе пануе поўная цемра, калі не лічыць месяцавага святла і палярных ззянняў. Улетку (23 верасня — 23 сакавіка) сонца ўвесь час знаходзіцца над гарызонтам, рухаючыся супраць гадзіннікавай стрэлкі. Аднак яно ніколі не падымаецца высока, дасягаючы максімальнай вышыні над гарызонтам у 23,5° 22 снежня. Большая частка сонечнага святла, якому атрымалася дасягнуць паверхні Зямлі, адлюстроўваецца белым снегам. Адсутнасць цяпла ў спалучэнні з вышынёй мясцовасці над роўнем мора (каля 2800 м) робіць Паўднёвы полюс адным з самых халодных і кліматычна жорсткіх месцаў на планеце, хоць рэкордны тэмпературны мінімум зафіксаваны не на самым полюсе, а ў пункце блізка расійскай станцыі «Усход», якая таксама знаходзіцца ў Антарктыдзе, але вышэй над узроўнем мора^[12]. Клімат на Паўднёвым полюсе ў цэлым значна халадней клімату Паўночнага полюса, галоўным чынам дзякуючы таму факту, што Паўднёвы полюс знаходзіцца на ўзвышэнні і аддалены ад марскога ўзбярэжжа, тым часам як Паўночны полюс — на узроўні мора і з усіх бакоў аточаны акіянам, які выступае ў якасці цеплавога рэзервуара.

У сярэдзіне лета (дакладней, пад канец снежня) сонца дасягае максімальнай вышыні ў 23,5°, тэмпература ў студзені дасягае −25,9 °C. Узімку сярэдняя тэмпература вагаецца на адзнацы −58 °C. Самая высокая тэмпература (-12,3 °C) была зафіксавана на станцыі Амундсен-Скот 25 снежня 2011^[13], а самая нізкая — 23 чэрвеня 1982 года (−82,8 °C)^[14][15][16] (самая нізкая тэмпература на Зямлі была зафіксавана 21 ліпеня 1983 на станцыі «Усход»: −89,2 °C).

Дзень і ноч |

Без уліку рэфракцыі палярны дзень доўжыцца 179 сутак з 23 верасня па 20—21 сакавіка^[1].

Дзень на полюсах доўжыцца каля 187 сутак. Ноч — 178 сутак, з якіх на працягу 15-16 сутак да ўзыходу і пасля заходу назіраецца белая ноч. Пры гэтым дзень і ноч змяняюцца толькі за кошт кручэння Зямлі вакол Сонца, а не вакол сваёй восі. Цягам сутак Сонца ходзіць па небасхіле гарызантальнымі коламі, дакладней, па пакатай спіралі. Выйдучы з-за гарызонту, Сонца на працягу ледзь больш 3 месяцаў (да летняга сонцастаяння) падымаецца, у момант сонцастаяння дасягае найбольшай вышыні (працягваючы гарызантальна круціць па небе), потым на працягу яшчэ ледзь больш 3 месяцаў апускаецца, пакуль не пойдзе пад гарызонт. З-за варыяцый атмасфернай рэфракцыі пры ўзыходзе ці заходзе Сонца на полюсе ў яснае надвор’е можна назіраць адну-дзве «спробы». Прытым з-за рэфракцыі і ўласнага дыяметра Сонца, які роўны прыкладна 32', цягам некалькіх сутак Сонца бачна з абодвух полюсаў.

Змена дня і ночы на Паўднёвым полюсе цягам года

• 14 мая — 30 ліпеня — поўная палярная ноч, цягам якой нельга зафіксаваць ці ўбачыць ніякую колькасць сонечнага святла,


• 31 ліпеня — 18 жніўня — астранамічнае змярканне (не бачны самыя слабыя зоркі)


• 19 жніўня — 6 верасня — навігацыйнае змярканне (можна адрозніць гарызонт)


• 7—23 верасня — грамадзянскае змярканне (белыя ночы, бачны самыя буйныя зоркі)


• 23 верасня — 21 сакавіка — палярны дзень


• 22 сакавіка — 8 красавіка — грамадзянскае змярканне (пры поўнай адсутнасці хмарнасці можна чытаць і пісаць, працаваць без штучнага асвятлення)


• 9 красавіка — 24 красавіка — навігацыйнае змярканне (бачны зоркі сярэдняй велічыні, можна адрозніць неба ад зямлі)


• 25 красавіка — 13 мая — астранамічнае змярканне (сонечнае святло не дае ўбачыць самыя слабыя зоркі).

Часавы пояс |

На Паўднёвым полюсе як у кропцы, дзе сходзяцца ўсе мерыдыяны, часавы пояс фармальна не можа быць вызначаны. Тым не менш на навуковай станцыі Амундсен — Скот выкарыстоўваецца часавы пояс Новай Зеландыі — UTC+12:00. Цікава, што Паўднёвы полюс прысутнічае ў спісе гарадоў пры наладзе часавага пояса ў аперацыйнай сістэме Android (тут таксама выкарыстоўваецца новазеландскі час).

Праводжаныя даследаванні |

Унікальнае месцаванне Паўднёвага полюса, яго фіксаванае становішча пры кручэнні Зямлі, дазваляе праводзіць працяглыя бесперапынныя астранамічныя назіранні. У прыватнасці, назіранні за Сонцам працягласцю больш 100 гадзін. У 2007 годзе каля Паўднёвага полюса быў пабудаваны радыётэлескоп вышынёй 22,8 м, дыяметрам 10 метраў і вагой 254 тоны^[17].

Астранамічныя асаблівасці |

• Максімальная вышыня Сонца над гарызонтам на Паўднёвым полюсе не перавышае скланенні Сонца ў дзень летняга сонцастаяння: ≈23°26′, што ледзь больш чвэрці зеніту. Гэта адносна няшмат, прыкладна на такой вышыні Сонца знаходзіцца на шыраце Масквы апоўдні 21 лютага ці 21 кастрычніка^[18].


• Бачны рух Месяцы па небасхіле на полюсе напамінае такое для Сонца з той розніцай, што поўны цыкл займае не год, а трапічны месяц (прыблізна 27,32 сутак). Месяц выходзіць з-пад гарызонту, цягам тыдня па пакатай спіральнай траекторыі падымаецца да найвышэйшана пункту, цягам наступнага тыдня апускаецца, а потым амаль два тыдні знаходзіцца пад гарызонтам. Найвялікая магчымая вышыня Месяцы над гарызонтам на полюсе роўная 28°43'.


• 
  Нябесны экватар на Паўднёвым полюсе супадае з лініяй гарызонту. Усе зоркі да поўдня ад нябеснага экватара не заходзяць, а ўсе паўночныя — не ўзыходзяць, бо няма змен вышыні зорак над гарызонтам. У надзіры знаходзіцца Палярная зорка (а дакладней — Паўночны полюс свету), у зеніце — Паўднёвы полюс свету. Вышыня зорак над гарызонтам сталая і роўная іх скланенню (калі грэбаваць рэфракцыяй).

Гл. таксама |

• Паўночны полюс


• Палярны круг


• Паўднёвы магнітны полюс


• Мірны, антарктычная станцыя


• Усход, антарктычная станцыя


• Антарктыка

Зноскі

Спасылкі |

	Паўднёвы полюс на Вікісховішчы

• 
  Открытие Южного полюса (Амундсен — Скотт) статья Зиновия Каневского, «Аванта+, География», Москва, 1994 год


• 
  С. Курий — Как собаки полюса открывали — статья с сайта журнала «Время Z»


• 
  Фотопанорамы 360° на Южном полюсе — для просмотра щелкуть по изображениям


• 
  Текущая погода на Южном полюсе — метеоданные каждые 6 часов (англ.) 
  


• 
  Веб-камера — Южный полюс онлайн