У гэтага паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Мінск, значэнні.

Горад Мінск Сцяг Герб Краіна Беларусь Каардынаты 53°55′ пн. ш. 27°33′ у. д.HGЯO Унутранае дзяленне 9 раёнаў Старшыня гарвыканкама Анатоль Аляксандравіч Сівак Заснаваны 1067 Першае згадванне 1067 Ранейшыя назвы Меньск, Менеск, Менск, Міньск Плошча 348,846223[1][2]км² Вышыня цэнтра 220-280 м Водныя аб'екты Няміга і Свіслач Насельніцтва ▲ 1 974 819 чалавек[3] (2017) Шчыльнасць 5 509 чал./км² Агламерацыя 2,645 млн Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 17 Паштовы індэкс 220xxx Афіцыйны сайт minsk.gov.by (англ.)  (руск.)  Мінск на карце Беларусі

Мінск на Вікісховішчы

Мінск^[4] (трансліт.: Minsk; да 29 ліпеня 1939 г. — Менск^{[заўв 1]}) — сталіца і найбольшы горад Беларусі, на рацэ Свіслач пры ўтоку ў яе ракі Нямігі. Адміністрацыйны цэнтр Мінскай вобласці і Мінскага раёна, аднак не ўваходзіць у іх склад. Насельніцтва на 2017 год — 1 974 819 чалавек^[3]. Утварае агламерацыю, у межах якой пражывае звыш 2,645 млн чалавек або ⅓ насельніцтва Беларусі^[11]. Займае плошчу ў 348,85 км². Месціцца за 70 км на паўночны захад ад геаграфічнага цэнтру Беларусі. Гістарычны цэнтр утвараюць Верхні горад, Ракаўскае і Траецкае прадмесці, плануецца аднавіць Замчышча.

Упершыню згадваецца ў «Аповесці мінулых часоў» пад 1067 годам. У канцы XI — пачатку XII ст. цэнтр Менскага княства. З пачатку XIV ст. у складзе Вялікага Княства Літоўскага. У 1793 годзе ўвыніку другога падзелу Рэчы Паспалітай далучаны да Расійскай імперыі, цэнтр аднайменнай губерні. У часе вайны 1812 года заняты французскімі войскамі, разбураны і разрабаваны французамі і рускімі^[12]. У часе Першай сусветнай вайны прыфрантавы горад, у сакавіку 1918 года горад занялі нямецкія войскі. 25 сакавіка 1918 года ў горадзе абвешчана незалежнасць Беларускай Народнай Рэспублікі. 18 сакавіка 1921 года канчаткова адышоў да БССР, сталіца савецкай рэспублікі. У Другую сусветную вайну пад нямецкай акупацыяй, дзейнічала савецкае падполле. У часе вайны горад моцна зруйнаваны, пазней нададзена званне горад-герой. Адбудаваны ў 1946—1950-я гады. З канца 1991 года сталіца незалежнай Беларусі.

Назва

Паходжанне

Бальшыня сучасных даследчыкаў абгрунтавана лічаць, што тапонім «Менск» утварыўся ад назвы невялікай ракі Менкі (Мень, Мена)^[13], на якой першапачаткова быў заснаваны горад^[14][15]. Тым часам, паводле гісторыка Міколы Кузняцова, гідронім паходзіць ад слова «мень», якое азначае рыбу мянтуз або іншыя гладкія і слізістыя рыбы^[16].

На думку некаторых аўтараў, назву Менску даў гандаль, абмен, «мена»^[17]. Аднак Мікола Кузняцоў паказвае, што тагачасны гандаль не меў такіх маштабаў, каб даць імя замку, збудаванаму ў 1063 годзе і ўпершыню згаданаму ў 1067 годзе^[16]. Апроч таго, аддзеяслоўныя назоўнікі з асновай «мяняць» у тапаніміцы наогул не сустракаюцца^[18].

Таксама існуе народнае паданне, паводле якога заснавальнікам Менска быў вядзьмар-асілак Мянеск, што збудаваў на месцы цяперашняга горада свой млын, на якім малоў муку з камення^[19]. Імаверна, што аснову імя Мянеска належыць звязваць з індаеўрапейскім этымонам *men — «мяць, расціраць», што адпавядае асноўным функцыям Мянеска ў паданні^[20]. Наяўнасць у мянескавым млыне сямі колаў, размешчаных паміж правым і левым берагам Свіслачы, знаходзяць выразныя паралелі ў беларускім фальклорным матэрыяле^[21].

Варыянты

Чатырохмоўная шыльда на Віленскім вакзале ў 1926 годзе (па-беларуску, па-руску, па-польску, на ідыш). Беларуская назва — Менск

У Іпацьеўскім летапісе горад згадваецца пад 1067 годам пад назвамі Мѣньск, Мѣнескь. У пазнейшым Радзівілаўскім летапісе назвы Меньск і Менеск пішуцца без яць, праз «е». З канца XV ст. з'яўляецца назва Менск без мяккага знака. Аднак яшчэ ў XVI—XVII стагоддзях працягвала шырока выкарыстоўвацца форма «Менеск».

У ліставанні 1656 года менскага ваяводы Фёдара Арсеньева з маскоўскім гаспадаром Аляксеем Міхайлавічам на адной старонцы граматы словы «Менеск», «Менск», «Менскага» сустракаюцца 18 разоў і ніводнага разу «Мінск». У двух адпісках таго ж ваяводы назвы тыпу «Менеск», «Менск», «Менского пов (ету)» сустракаюцца 12 разоў і толькі аднойчы напісана «Мінской пов.» У адпісцы ваяводы Якаўлева 1657 года датычна сойміка менскай шляхты таксама выкарыстоўваецца толькі форма «Менск». Адсюль вынікае, што беларуская шляхта карысталася толькі гэтай назвай^[10]. У Баркулабаўскім летапісе горад згадваецца 6 разоў, з якіх 5 — у форме «Менск» і адзін «Мінск».

Увогуле, першую фіксацыю назвы Мінск (Mynsko) даследчыкі адзначаюць у лацінамоўнай канцылярскай кнізе пад 1502 годам. Пазней у польскамоўных дакументах XVІ—XVІІ стагоддзяў усё часцей ужываецца транскрыпцыя Minsk. Прафесар кафедры беларускай філалогіі Варшаўскага ўніверсітэта А. Абрэмска-Яблоньска пераканаўча паказала, што назва «Мінск» з'явілася пад уплывам польскага Мінска Мазавецкага на грунце польскай адміністрацыйнай і моўнай экспансіі^[10]. Цалкам форма «Мінск» (Міньск) замяняе «Менск» у афіцыйных дакументах толькі ў канцы XVII ст. разам з выцісканнем старабеларускай мовы з афіцыйнага дзяржаўнага ўжытку. З гэтых жа польскіх дакументаў і карт па падзелах Рэчы Паспалітай яе механічна перанеслі ў расійскія дакументы і карты^[22][23].

У канцы XVIII ст. напісанне «Мінск» трывала замацавалася ў афіцыйных расійскамоўных дакументах, у той жа час у народнай гаворцы ўжывалася толькі форма «Менск». Гэты факт засведчылі этнограф Павел Шпілеўскі ў нататках пра свае падарожжы^[5] і гісторык Аляксандр Ельскі ў Геаграфічным слоўніку Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў^[6], выдадзеным у 1885 годзе.

У 1891 годзе паэт Францішак Багушэвіч у сваёй прадмове да зборніка «Дудка беларуская» выкарыстоўвае паланізаваную форму^[24] «Міньск»: «Можа хто спытае: гдзе ж цяпер Беларусь? Там, братцы, Яна, гдзе наша мова жывець: Яна ад Вільна да Мазыра, ад Вітэбска за малым не да Чарнігава, гдзе Гродна, Міньск, Магілёў, Вільня і шмат мястэчкаў і вёсак»^[25].

З 1916 года ў асяроддзі прагрэсіўнай беларускай інтэлігенцыі замацавалася назва «Менск Беларускі». Яна захоўвалася ў часы нямецкай і польскай акупацый, выкарыстоўвалася ў дакументах эміграцыйных беларускіх урадаў^[22]. 21 лютага 1918 г. была выдадзена Першая Устаўная грамата БНР, дзе выкарыстоўваецца форма «Мінск-Беларускі». Другая Устаўная грамата і Трэцяя Устаўная грамата БНР ужо выкарыстоўваюць форму «Менск-Беларускі».

Форма «Менск» стала нормай за часамі БССР. Яна выкарыстоўвалася ўва ўсіх афіцыйных дакументах, а таксама на дзяржаўным радыё^[26]. У 1930-я гады назву Менск ужывалі паўсюдна ў Беларусі, яна была звыклай і натуральнай жыхарам рэспублікі^[27].

29 ліпеня 1939 года пастановай 2-й сесіі Вярхоўнага Савета БССР горад перайменавалі ў «Мінск»^[23]. Гэта перайменаванне адбылося не з лінгвістычных, а з сацыяльна-палітычных прычын^[27], было выкліканае ўзмацненнем рэпрэсій супраць беларускіх нацыянальных кадраў і з'явілася замацаваннем русіфікацыі беларусаў на ўзроўні назваў гарадоў^[28].

5 верасня 1991 года Мінскі гарадскі Савет народных дэпутатаў накіраваў Вярхоўнаму Савету просьбу аб вяртанні гораду гістарычнай назвы «Менск», але ў гэтай просьбе было адмоўлена^[29][30]. За вяртанне назвы «Менск», паводле сведчанняў Алега Трусава, прагаласавалі 142 дэпутаты пры неабходных 173^[26].

Гісторыя

Старажытны горад

Бітва на Нямізе. Выява з Радзівілаўскага летапісу

Дакладная дата заснавання Менска невядомая. Паводле археалагічных звестак, самыя раннія паселішчы на тэрыторыі сучаснага горада вядомыя з IX стагоддзя, калі даліну Свіслачы засялялі ўсходнеславянскія плямёны крывічоў і дрыгавічоў. Каля 980 года тэрыторыя ўваходзіць у склад Полацкае княства.

Упершыню згадваецца (Меньскъ, Менскъ, Менескъ) у «Аповесці мінулых часоў» пад 1067 годам, калі быў спалены аб'яднанымі войскамі Яраславічаў (вялікага князя кіеўскага — Ізяслава, князя пераяслаўскага — Святаслава, князя чарнігаўскага — Усевалада) у часе вайны з Усяславам Полацкім. Месца і час узнікнення Менска ў наш час выклікае дыскусіі: адны даследчыкі (А. Ясінскі, Г. Штыхаў і інш.) лічаць, што горад узнік у яшчэ даслявянскія часы на рацэ Менцы прытоку Пцічы, за 16 км на захад ад сучаснага цэнтру горада, дзе захаваўся комплекс археалагічных помнікаў, і быў перанесены на цяперашняе месца пасля 1085 года, калі ў другі раз быў спалены ўжо Уладзімірам Манамахам. Іншыя даследчыкі лічаць, што дзяцінец (пазней Менскі замак) пабудаваны на правым беразе ракі Свіслач пры ўпадзенні ў яе раку Няміга ў 2-й палове XI ст., гэта значыць напярэдадні падзей 1067 года, для абароны паўднёвых межаў Полацкага княства.

Менскае княства

Пячатка Глеба Усяславіча, першага менскага князя

У канцы XI — пачатку XII стагоддзяў Менск становіцца сталіцай удзельнага Менскага княства. Першым менскім князем быў Глеб Усяславіч, потым княствам валодалі яго нашчадкі Глебавічы. У 1116 годзе Менск вытрымаў амаль 2-месячную аблогу войскаў кіеўскага князя Уладзіміра Манамаха, але ў 1119 годзе горад быў захоплены і далучаны да яго ўладанняў, князь Глеб Усяславіч быў зняволены і памёр у кіеўскай турме. З сярэдзіны XII ст. Менск зноў зноў становіцца цэнтрам незалежнага княства і адным з буйных гарадоў Заходняй Русі^[31], менскія князі вялі барацьбу за гегемонію ў Полацкай зямлі і неаднакроць займалі полацкі сталец. Палітычнае ўзвышэнне і зручнае геаграфічнае становішча спрыялі эканамічнаму росту Менска і яго пераўтварэнню ў рамесна-гандлёвы цэнтр.

Менск у Вялікім Княстве Літоўскім

Гравюра Менска, 1772 год

Пячатка з выявай герба Менска ў 1591 годзе

Герб Менскага ваяводства, каля 1720 года

У XIII ст. узмацніліся сувязі Менскага княства з Наваградкам, пазней — з Вільняй і Трокамі^[32]. З сярэдзіны 1240-х гадоў, на запрашэнне мясцовых баяр, у Наваградку пачаў княжыць Міндоўг, што паспрыяла ўтварэнню Вялікага Княства Літоўскага. Пад 1326 годам згадваецца, што ў Ноўгарадзе ў складзе пасольства вялікага князя літоўскага Гедзіміна быў князь менскі Васіль. У грамаце 1387 года Менск выступае другім (пасля Полацка) вялікім горадам у цэнтральнай і ўсходняй частках сучаснай Беларусі. У 1390 годзе вялікі князь Ягайла заснаваў на Траецкай Гары першы касцёл. Паводле дакументаў канца XVI ст., у Менску таксама было 10 прыходскіх цэркваў і 4—5 манастырскіх.

15 ліпеня 1410 года Менская харугва ўзяла ўдзел у пераможнай Грунвальдскай бітве. Па Гарадзельскай уніі 1413 года горад увайшоў у Віленскае ваяводства. Па смерці вялікага князя Вітаўта, за часамі змагання за сталец Вялікага Княства Літоўскага паміж Свідрыгайлам і Жыгімонтам Кейстутавічам у 1433 (або 1434) годзе Менск захапілі аддзелы Свідрыгайлы, якія спалілі горад і паланілі яго жыхароў. У 1444 годзе, паводле граматы вялікага князя, Менск уваходзіў у лік 14 найбольш развітых гарадоў Вялікага Княства Літоўскага^[32]. У 2-й палове XV ст. утварыўся Менскі павет Віленскага ваяводства.

14 сакавіка 1499 года вялікі князь Аляксандр надаў Менску магдэбургскае права^[33]. Кіраванне горадам перайшло да магістрата, у склад якога ўваходзілі 12 радцаў на чале з войтам і 2 бурмістрамі. У 1513 годзе ў Менскім замку адкрыўся першы шпіталь — прытулак пры Узнясенскім манастыры для хворых і калек.

У 1505 годзе Менск захапілі і спалілі крымскія татары, ацалеў толькі замак. У 1508 годзе ў часе бунту Міхаіла Глінскага Менск вытрымаў амаль месячную аблогу, пазней ваколіцы горада 3—4 разы спусташалі маскоўскія войскі (апошні ў 1519 годзе^[32]).

У 1547 годзе вялізны пажар знішчыў Менскі замак і амаль увесь горад, вынікам чаго стала перапланаванне Менска з пераносам цэнтру места на Новае, або Высокае Места^[32]. У сярэдзіне XVI ст. у горадзе было 300 двароў, і 35 вуліц і завулкаў. У 1564 годзе ў Менску ўзнікла кальвінісцкая супольнасць. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў горад стаў сталіцай Менскага ваяводства, найбольшага ў Вялікім Княстве Літоўскім. У склад ваяводства ўваходзіла 60 гарадоў і мястэчак.
16 ліпеня 1569 года жыхары Менска атрымалі дазвол на збудаванне гасцінага двара — буйнога гандлёвага комплексу; той жа прывілей лічыцца пунктам адліку існавання ў горадзе цэхаў, заснаваных на класічных еўрапейскіх прынцыпах. У 1582 годзе ў Менску з’явілася мураваная ратуша^[34], на вежы якой праз некаторы час усталявалі першы гарадскі гадзіннік^[35]. У 1588—1755 гадах праз год, паводле чаргавання з Наваградкам, у Менску праходзілі сесіі Трыбунала Вялікага Княства Літоўскага.

Вялікі князь Аляксандр Ягелончык, які надаў Менску магдэбургскае права

Менская ратуша на выяве XVIII ст.

12 студзеня 1591 года кароль і вялікі князь Жыгімонт Ваза надаў гораду герб «фикгуру внебовзятья панны Марыи»^[36]. У 1592 годзе пры саборнай царкве адкрылася першая брацкая школа. У 1605 годзе ў Менску заснаваны кляштар дамініканцаў^[37] — першы вядомы кляштар у горадзе, а ў 1611 годзе — Петрапаўлаўскі манастыр^[38], адзіны асяродак супраціўнікаў Берасцейскай уніі на працягу XVII—XVIII стагоддзяў. У 1620 годзе ў Менску наладзілі рэгулярнае паштовае злучэнне з іншымі буйнымі гарадамі Рэчы Паспалітай. Да сярэдзіны XVII ст. горад атрымаў абарончую лінію з землянога вала і бастыёнаў, пры якіх існавалі Койданаўская, Лошыцкая і Юраўская брамы. Архітэктуру ў XVI—XVII стст. вызначалі вуліцы, прылеглыя да Менскага замка, Верхняга Горада (Рынку), Ніжняга Рынку і Траецкай Гары, забудаваныя дамамі феадалаў, купцоў, багатых рамеснікаў. На плошчы Верхняга Рынку сфарміраваўся ансамбль, мастацкі сілуэт якога стваралі групы культавых будынкаў (касцёл і манастыр бернардзінак, касцёл і манастыр бернардынцаў, царква Святога Духа і манастыр базыльян, ратуша).

У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 3 ліпеня 1655 года Менск захапіла маскоўскае войска^[39]. За наступныя чатыры гады акупацыі горад вельмі моцна пацярпеў ад рабаванняў і амаль спусцеў^[40]. У 1655 годзе поп Маскоўскага патрыярхату Іван, які ў гэты час быў у Менску, напісаў ліст свайму гаспадару Аляксею Міхайлавічу, у якім прасіў грошай, а таксама засведчыў, што акупацыйная маскоўская залога «все татары да мордва, — рускава ничего не знают»^[41].

3 ліпеня 1660 года войскі Рэчы Паспалітай вызвалілі Менск з-пад маскоўскай акупацыі^[42]. На 1667 год у горадзе было каля 300 двароў. У тым жа годзе горад стаў часткай першага ў Вялікім Княстве Літоўскім міждзяржаўнага маршруту Вільня—Менск—Магілёў—Смаленск—Масква. У 2-й палове XVII ст. падарожнікі адзначалі ў Менску шматлікія цэрквы і камяніцы, развіты гандаль.

У 1697 годзе Менск моцна пацярпеў ад пажару. У часе Вялікай Паўночнай вайны (1700—1721) праз горад некалькі разоў у 1706—1708 і 1720 гадах праходзілі расійскія і шведскія войскі. У 1708 годзе ў Менску была маравая пошасць і вялікі пажар. Нават у сярэдзіне XVIII ст. гэтыя падзеі адбіваліся на ўзроўні сацыяльна-эканамічнага развіцця горада.

У 1713 годзе рэзідэнцыя езуітаў у Менску атрымала статус калегіума — навучальнай установы, што давала адукацыю на ўзроўні гуманітарнага ўніверсітэта^[43]. У 1749 годзе побач з езуіцкім калегіумам збудавалі аптэку з лабараторыяй (першая менская аптэка адкрылася яшчэ ў 1659 годзе). Па скасаванні ордэна езуітаў у 1773 годзе, калегіум пераўтварылі ў свецкую навучальную ўстанову — Менскую гімназію. На 1775 год у Менску было больш за 400 двароў (у канцы XVIII ст. — да 1000 двароў), на 1790 год — больш за 40 вуліц і завулкаў. У 1783 годзе з’явіўся першы план забудовы горада. Згодна з пастановай магістрата 1786 года, на ўсіх будынках усталявалі нумары. У 1791 годзе ў Менску адкрыўся шпіталь войска Вялікага Княства Літоўскага. У 1790-я гады ў горадзе было 89 крам, штогод праводзіліся 2 кірмашы, якія цягнуліся каля 2 тыдняў. У канцы XVIII ст. у Менску пачалі выступаць прафесійныя тэатральныя калектывы (у 1825 годзе пад гарадскі тэатр адрэстаўравалі палац Радзівілаў на Высокім Рынку).

• Горад у мастацтве XVIII—XIX стагоддзяў


• 
  

  

  
  

  
  

  Ю. Пешка, Высокі Рынак
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Ю. Пешка, Валокі Полацкія
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Г. Герасімовіч, Высокі Рынак.
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Б. Лявэрнь, Высокі Рынак
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Б. Лявэрнь, панарама з боку Барысаўскага гасцінца
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Д. Струкаў, Кафедра
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Д. Струкаў, Саборная царква
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Н. Орда, Высокі Рынак
  

  
  

  
  

Пад уладай Расійскай імперыі

Будынак Мінскага гарадскога тэатра на акварэлі Ю. Пешкі. У Гарадскім тэатры адбылася прэм’ера першай беларускамоўнай оперы «Ідылія»

Герб горада пад расійскай акупацыяй

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Мінск апынуўся ў складзе Расійскай імперыі, дзе стаў адміністрацыйным цэнтрам Мінскай губерні. 14 траўня 1795 года расійскія ўлады скасавалі Магдэбургскае права, а 29 снежня 1796 года — далі гораду новы герб з дзвюхглавым арлом.

У 1793 годзе ўтвораная Мінская епархія Маскоўскага патрыярхату, 28 студзеня 1798 года — Мінская дыяцэзія Рымска-Каталіцкай царквы, адкрылася каталіцкая духоўная семінарыя (дзейнічала да 1869 года)^[44]. У 1799 годзе ў горадзе з’явілася першая муніцыпальная лякарня. На 1800 год у Мінску было 1009 дамоў, з іх 39 мураваных. У 1803 годзе ўтварыўся аркестр, які выступаў з публічнымі канцэртамі ў гарадскім парку, а ў святочныя дні — у галерэі ратушы.

У вайну 1812 года 8 ліпеня ў Мінск увайшлі французскія войскі. 27 ліпеня горад стаў цэнтрам дэпартамента адноўленага Напалеонам Вялікага Княства Літоўскага. Адміністрацыйная рада Мінскага дэпартамента наладзіла выпуск першай мінскай газеты «Тымчасовая газета Мінская» (польск.: «Tymczasowa gazeta Mińska»). 16 лістапада горад зноў занялі расійскія войскі. У часе вайны горад быў моцна разбураны і разрабаваны французамі і рускімі^[12].

30 траўня 1835 года адбыўся моцны пажар, які знішчыў амаль усю цэнтральную частку Мінска. У 1836 годзе ў горадзе адкрылася першая публічная бібліятэка, у 1837 годзе — з’явілася ўласная пажарная каманда. У выніку эпідэміі халеры 1848 года ў Мінску загінула 1,1 тыс. чалавек. У 1859 годзе адбыўся ўвод у эксплуатацыю першай на Беларусі тэлеграфнай лініі Мінск—Бабруйск.

У 1839 годзе, нягледзячы на гвалт з боку ўлад Расійскай імперыі, прадстаўнікі мінскіх уніятаў адмовіліся далучацца да Маскоўскага патрыярхату^[45]. 9 лютага 1952 года, нягледзячы на забарону расійскіх улад^[46], на сцэне Мінскага гарадскога тэатра адбылася прэм’ера першай беларускамоўнай оперы «Ідылія» на музыку Станіслава Манюшкі і К. Крыжаноўскага, лібрэта напісаў Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч. У 1857 годзе на загад расійскага цара Мікалая I у Мінску знішчылі будынак мінскай ратушы і прылеглы да яе сквер з векавых пірамідальных таполяў. Паводле ўспамінаў відавочцаў, ратушу зруйнавалі з прычыны таго, што «... яна сваім існаваннем нагадвала жыхарам пра звычаі мінулага часу, пра Магдэбургскае права ...»^[47].

Паўстанцы пад Мінскам, 1863 год

Пустка на месцы зруйнаванай ратушы і Духаўская царква па маскоўскай перабудове, 1898 год

Мітынг перад Домам губернатара на Саборнай плошчы 18 (31) кастрычніка 1905 года. Далейшае развіццё прывяло да падзеі, якая ўвайшла ў гісторыю як Курлоўскі расстрэл

Першая мінская электрастанцыя

У 1863—1870 гадах у сувязі з паўстаннем царскія ўлады ўвялі ў Мінску ваеннае становішча. Нягледзячы на гэта, гарадчане ўзялі ўдзел у выступленніі^[48]. У 1866 годзе па задушэнні паўстання расійскія ўлады перайменавалі бальшыню цэнтральных вуліц Мінска (агулам 17 назваў^[49]), што з'явілася шараговым захадам царызму ў палітыцы русіфікацыі беларусаў і змаганні з нацыянальна-вызвольным рухам. Іншым кірункам гэтай палітыкі стала руйнаванне расійскімі ўладамі помнікаў сакральнай архітэктуры: у 2-й палове XIX ст. яны знішчылі мураваныя касцёлы баніфатаў, кармелітаў і францішканаў, знявечылі касцёлы бернардзінцаў і дамініканцаў, перабудавалі ў маскоўскім стылі Духаўскую і Петрапаўлаўскую цэрквы.

У 1870-я гады праз Мінск пракладзеныя Маскоўска-Брэсцкая і Лібава-Роменская чыгункі. У 1873 годзе пачаў дзейнічаць Мінскі камерцыйны банк, у горадзе з’явіўся водаправод. У 1890 годзе ў Мінску наладзілі тэлефонную сувязь, а з 1896 года пачала дзейнічаць першая на Беларусі тэлефонная станцыя агульнага карыстання. 10 траўня 1892 года адбылося ўрачыстае адкрыццё конкі — першага гарадскога грамадскага транспарту. У 1895 годзе ў Мінску адкрылася метэастанцыя, а 12 студзеня 1895 года — электрастанцыя. 26 верасня 1891 года ў Гарадскім садзе адбыўся палёт аэранаўта Драўніцкага на паветраным шары і яго спуск на парашуце ўласнага вырабу. На 1897 год у Мінску было 7467 будынкаў, з іх 2110 мураваных, 140 вуліц і завулкаў; дзейнічалі 18 сакральных будынкаў.

У 1870—1880-я гады ў Мінску дзейнічалі народніцкія гурткі. 7 красавіка 1876 года адбылася стачка працоўных чыгуначных майстэрняў, першая ў Мінску. 28 траўня 1889 года ў газеце «Минскій листокъ» упершыню надрукавалі беларускую паэму «Тарас на Парнасе». У 1898 годзе ў горадзе адбыўся першы з’езд РСДРП, у 1900 годзе ўтварылася Сацыял-дэмакратыя Каралеўства Польскага і Літвы (СДКПіЛ). 18 студзеня 1900 года адбылася першая ў Мінску вулічная дэманстрацыя працоўных. У часе рэвалюцыі 1905 года 16 лютага адбылася палітычная дэманстрацыя і стачка навучэнцаў сярэдніх навучальных устаноў; 18 кастрычніка царскія ўлады расстралялі мітынг на Прывакзальнай плошчы (Курлоўскі расстрэл); 8 снежня адбылася ўсеагульная стачка ў Мінску. 1 снежня 1906 года ў Мінску ўтварылася беларускае кніжнае аб’яднанне «Мінчук».

21 жніўня 1911 года ў прадмесці Камароўка заснавалі Мінскую балотную доследную станцыю — першую дзяржаўную навуковую ўстанову на Беларусі. На 1913 год у Мінску было 10,3 тыс. будынкаў (з іх 15% мураваныя), 305 вуліц і завулкаў, працавалі 104 фабрыкі, заводы і мануфактуры, на якіх было 5,1 тыс. работнікаў.

У часе Першай сусветнай вайны з кастрычніка 1915 года Мінск становіцца прыфрантавым горадам, у якім размяшчаюцца штаб Заходняга фронту і іншыя франтавыя арганізацыі і ўстановы, шпіталі. Дзейнічаў Мінскі аддзел Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны. Па Лютаўскай рэвалюцыі 1917 года тут утварыўся Мінскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў. У красавіку — ліпені ў Мінску адбыліся з’езды беларускіх нацыянальных арганізацый і партый. 20 красавіка (3 траўня) 1917 года жыхары горада змаглі ўрачыста адзначыць гадавіну прыняцця Канстытуцыі 3 мая^[50].

У лістападзе 1917 года ў Мінску ўтварыўся каардынацыйны цэнтр беларускага нацыянальна-вызвольнага руху — Вялікая беларуская рада. 5 снежня ў горадзе распачаўся Першы Усебеларускі з’езд. У ноч з 17 на 18 снежня (паводле старога стылю) бальшавікі разагналі з’езд. 18 снежня дэлегаты Рады Ўсебеларускага з’езда, у складзе 56 чалавек на чале з Язэпам Лёсікам, патаемна сабраліся ў чыгуначным дэпо пад аховай рабочай дружыны і пастанавілі падпарадкаваць сабе Цэнтральную беларускую вайсковую раду (ЦБВР), а таксама выдзелілі з свайго складу кіроўны орган — Выканаўчы камітэт рады Усебеларускага з’езда. Ён стаў юрыдычным і маральным пераемнікам усёй улады, якая належала Першаму Усебеларускаму з’езду. Выканкам Усебеларускага з’езда атрымаў даручэнне, як толькі будзе магчымым, узяць уладу ў Беларусі ў свае рукі і рыхтавацца да вырашальнага моманту.

• Горад на старых здымках і паштоўках


• 
  

  

  
  

  
  

  Панарама з боку Татарскіх агародаў, 1863 г.
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Высокі Рынак, каля 1865 г.
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Высокі Рынак ў бок вуліцы Валоцкай і касцёла Тамаша Аквінскага, каля 1865 г.
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Хлусаў мост
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Губернатарская (гістарычная Францішканская) у бок Высокага Рынку
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Польскі банк на Захар’еўскай
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Захар’еўская — галоўная вуліца Мінска пач. XX ст.
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Паліцэйская вуліца
  

  
  

  
  

Найноўшы час

Беларускі нацыянальны бела-чырвона-белы сцяг над будынкам Народнага сакратарыята БНР у колішнім Доме губернатара на Саборнай плошчы, 1918 год

Нямецкія войскі на Высокім Рынку, 1918 год

19 лютага 1918 года беларускія і польскія ўзброеныя фарміраванні супольна вызвалілі Менск ад бальшавікоў; палякі загадвалі адміністрацыяй заходняй, большай часткі горада, беларусы — усходняй^[51]. 21 лютага 1918 года беларуска-польская адміністрацыя Менска перадала горад войскам кайзераўскай Германіі^[51].

25 сакавіка 1918 года ў Менску Трэцяй Устаўной граматай была абвешчана Беларуская Народная Рэспубліка. У красавіку 1918 года адкрылася Менская вышэйшая музычная школа, неўзабаве пераўтвораная ў Беларускую кансерваторыю. На базе Менскага педагагічнага інстытута рыхтавалася адкрыццё Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, планавалася адкрыццё сельскагаспадарчага і політэхнічнага інстытутаў^[52].

У пачатку 1919 года горад занялі бальшавіцкія войскі. 5 студзеня ўрад Беларускай ССР пераязджае ў Менск, ён становіцца яе сталіцай^[53]. 8 жніўня 1919 года польскія войскі з невялікімі стратамі занялі горад, які трапляе пад часовую польскую адміністрацыю — Грамадзянскую ўправу ўсходніх зямель і з 15 верасня становіцца адміністрацыйным цэнтрам Мінскай акругі^[54]. У ліпені—кастрычніку 1920 года Менск займалі бальшавікі, потым зноў палякі. 18 сакавіка 1921 года згодна з Рыжскім мірным дагаворам горад адышоў да СССР.

18 красавіка 1921 года ў Менску адкрыўся Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт і першая навуковая бібліятэка. У 1925 годзе ў Менску і БССР увогуле пачаліся першыя радыёперадачы. У 1928 годзе ў горадзе адкрыўся першы хлебазавод^[55]. 1 студзеня 1929 года Інстытут беларускай культуры, што месціўся ў Менску з 1922 года, рэарганізаваны ў Беларускую акадэмію навук^[56]. 13 кастрычніка 1929 года ў горадзе адбыўся пуск трамвая. У 1933 годзе пачаў дзейнічаць менскі аэрапорт.

У 1924—1930 гадах цэнтр Менскай акругі, з 1934 года — раёна, з 1938 года — вобласці.

Вуліца Савецкая. Праваруч будынак Дзяржбанка, кінатэатр Чырвоная Зорка. Зіма 1933—1934 гадоў

Вуліца Ленінская ад перакрыжавання з вуліцай Карла Маркса, 1935 год

Гарадская ратуша на Высокім Рынку, адноўленая ў 2004 годзе. На другім плане — Архікафедральны касцёл Імя Найсвяцейшай Панны Марыі

У 1936 годзе савецкія ўлады ўзарвалі Духаўскую царкву, унікальны помнік архітэктуры эпохі Рэнесанс^[57][58][59]. У 1937—1941 гадах ва ўрочышчы Курапаты бальшавікамі былі расстраляныя паводле розных ацэнак ад 30 000 да 250 000 жыхароў Беларусі^[60]. Акрамя Курапатаў, сталінскія расстрэлы адбываліся на Кальварыйскіх могілках, у Лошыцкім Яры, Камароўскім лесе, Трасцянцы і іншых месцах і прадмесцях горада.

У Другую сусветную вайну з 28 чэрвеня 1941 да 3 ліпеня 1944 года Мінск знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй. У Мінску і яго наваколлях нямецкі рэжым стварыў 9 лагераў і яўрэйскае гета, дзе было знішчана больш за 400 тысяч чалавек. Мінск быў моцна зруйнаваны ў ходзе баявых дзеянняў.

Пасляваенны час

Адноўленая ў 2011 годзе Царква Святога Духа

У студзені 1946 года ў Мінску адбыўся судовы працэс над нямецкімі ваеннымі злачынцамі.

Найбольш каштоўныя помнікі архітэктуры Мінска знішчаныя савецкімі ўладамі ў паваенны час: у 1950 годзе быў узарваны дамініканскі касцёл і кляштар, на аднаўленне якіх напярэдадні была атрыманая кантрыбуцыя ад Германіі, у 1951 годзе знявечаны езуіцкі касцёл і знішчаная частка калігеума з гадзіннікавай вежай, у 1950-я скапаная замкавая гара і вывезеная за межы горада^[61], у сярэдзіне 1960-х знішчаны бенедыкцінскі касцёл з кляштарам, Халодная сінагога (адзіны помнік у Мінску архітэктуры готыкі), знішчаная забудова Нямігі, у 1962 годзе знішчаная Мінская мячэць, у 1984 годзе знішчаны будынак першага гарадскога тэатра (колішні палац Радзівілаў).

1 студзеня 1956 года ў Мінску пачаліся тэлевізійныя трансляцыі. 26 чэрвеня 1974 года Мінску прысвоена ганаровае званне «Горад-Герой». 26 чэрвеня 1984 года адбыўся ўвод у эксплуатацыю Мінскага метрапалітэна.

27 ліпеня 1990 года Мінск становіцца сталіцай незалежнай Беларусі. 5 верасня 1991 года гарадскія ўлады зацвердзілі гістарычна герб Мінска. У 1993 годзе ў Мінску адбыўся Першы з’езд беларусаў свету, у 1994 годзе — першая сустрэча беларускай моладзі свету. У 1991 годзе знішчаны Віленскі вакзал.

У лістападзе 2004 года адбудаваная мінская ратуша, у 2011 годзе — Царква Святога Духа, у якой размясцілася дзіцячая філармонія. У сакавіку 2011 года дзеля будаўніцтва гатэля была знішчаная Першая мінская электрастанцыя, помнік прамысловай архітэктуры XIX ст.

Геаграфія

Геаграфічнае становішча

Мінск знаходзіцца ў цэнтры Беларусі на паўднёва-ўсходніх схілах Мінскага ўзвышша. Горад займае плошчу каля 348,84 кв. км^[1][2]. Сярэдняя вышыня над узроўнем мора складае 220 м. Найбольш прыпаднятая частка Мінска размяшчаецца ў раёне Кальварыі. Яе абсалютная вышыня 280,4 м. Найніжэйшая адзнака (181,4 м) знаходзіцца на паўднёвым усходзе горада ў абалоне Свіслачы ў раёне Чыжоўкі.

Клімат

Клімат умерана-кантынентальны, са значным уплывам атлантычнага марскога паветра. Сярэднегадавая колькасць ападкаў — каля 700 мм. Лета цёплае, але не гарачае. Сярэднясутачная тэмпература ў ліпені 18,5 °C. Зіма мяккая, з частымі адлігамі, сярэднясутачная тэмпература ў студзені −4.5 °C. У апошнія гады намецілася выразная тэндэнцыя да падвышэння тэмпературы ў зімовы перыяд.

• Сярэднегадавая тэмпература — 6,7 °C


• Сярэднегадавая хуткасць ветра — 2,4 м / с


• Сярэднегадавая вільготнасць паветра — 77 %

Водная сістэма

Свіслач у цэнтры горада

Каля горада праходзіць водападзел басейнаў Балтыйскага і Чорнага мораў. Праз Мінск цячэ рака Свіслач (прыток раки Бярэзіна), у якую ў межах горада ўпадаюць яшчэ шэсць невялікіх рэчак. Усе яны належаць да Чарнаморскага вадазбору. У 1968—1976 гадах для водазабеспячэння Мінска пабудавана Вілейска-Мінская водная сістэма, якая ў межах горада ўтварае водна-зялёны дыяметр Мінска. У яго ўваходзяць вадасховішчы Крыніца, Дразды, Камсамольскае возера, вадаём цэнтральнай часткі горада, Лошыцкае (вадасховішча ЦЭЦ-2) і Чыжоўскае вадасховішчы.

У 1981—1985 гадах для забеспячэння вадой прамысловых раёнаў пабудавана ўнікальная паводле горадабудаўнічых і ландшафтных асаблівасцяў Сляпянская водная сістэма, якая складалася з Цнянскага і Чыжоўскага вадасховішчаў і ракі Цнянкі, і якую планавалася замкнуць у кальцо Лошыцкай воднай сістэмай.

Насельніцтва

Гістарычная дынаміка

Насельніцтва Мінска ў XVI—XIX стст. (тыс. чал.)	Насельніцтва Мінска ў XX—XXI стст. (тыс. чал.)

• 
  XVI стагоддзе:
  
  • 
    1600 год: 4—5 тыс. чал.;


• 
  XVII стагоддзе:
  
  • 
    1667 год: 2 тыс. чал.;


• 
  XVIII стагоддзе:
  
  • 
    1797 год: 5794 чал., з іх шляхты каля 12 %, духавенства 2,5 %, разначынцаў і часовых жыхароў 4,5 %;
  
  
  • 
    1800 год: 6656 чал., у тым ліку 3182 іўдзеі;
  
  


• 
  XIX стагоддзе:
  
  • 
    1811 год: 11,2 тыс. чал.;
  
  
  • 
    1812 год: 3480 чал.;
  
  
  • 
    1825 год: 15,6 тыс. чал.;
  
  
  • 
    1858 год: 23 006 чал., у тым ліку 11 971 іўдзей, 10 596 хрысціян (6951 каталік, 3526 праваслаўных, 119 пратэстантаў), 439 магаметан;
  
  

Колькасць насельніцтва Мінска на пачатак 2017 года склала 1 974 819 чалавек і ў параўнанні з пачаткам 2015 года павялічылася на 15 038 чалавек. Прырост адбываецца пераважна за кошт міграцыі. Міграцыйнае сальда ў Мінску ў адрозненне ад іншых рэгіёнаў Беларусі станоўчае. Для Мінска характэрна устойлівае перавышэнне колькасці прыбылых над выбылымі. Пачынаючы з 2000 года, штогадовы міграцыйны прырост для Мінска складае ў сярэднім 14 843 чалавекі. Найбольшы міграцыйны прырост насельніцтва дае ўнутраная міжабласная міграцыя (у параўнанні з міжнароднай міграцыяй)^[62]. Паводле апошняга перапісу насельніцтва, які праводзіўся ў кастрычніку 2009 года, ў Мінску пражывала 1 836 808 чалавек^[63].

• 
  XXI стагоддзе^[64]: 2001 — 1 689 874 чал.; 2002 — 1 699 347 чал.; 2003 — 1 709 778 чал.; 2004 — 1 722 109 чал.; 2005 — 1 744 598 чал.; 2006 — 1 758 828 чал.; 2007 — 1 775 551 чал.; 2008 — 1 794 747 чал.; 2009 — 1 814 367 чал.; 2010 — 1 843 685 чал.; 2011 — 1 864 090 чал.; 2012 — 1 885 067 чал.; 2013 — 1 901 059 чал.; 2014 — 1 921 807 чал.; 2015 — 1 938 280 чал.; 2016 — 1 959 781 чал.; 2017 — 1 974 819 чал.^[3]

Нараджальнасць — 11,4 на 1000 насельніцтва, смяротнасць — 9,7 (2008). Колькасць нараджэнняў на 1000 жанчын ва ўзросце 20—24 гады за перыяд 1990—2005 знізілася з 138 нованароджаных да 58, у жанчын 25—29 гадоў — з 95 да 75 адпаведна. У 2008 нарадзілася каля 20,8 тыс. дзяцей.

Перавышэнне жаночага насельніцтва над мужчынскім: жанчын — 53,7 %, мужчын — 46,3 %. Узроставая структура насельніцтва Мінска: дзяцей — 13,3 %, падлеткаў — 4,5 %, асоб працаздольнага ўзросту — 67,9 %, асоб старэйшых за працаздольны ўзрост — 17,6 %. Доля дзяцей і падлеткаў за апошнія 5 год знізілася з 20,6 % да 17,6 %. Колькасць насельніцтва ў працаздольным узросце павялічылася за гэты перыяд з 66,5 % да 67,9 %; асоб старэйшай узроставай катэгорыі — з 16,5 % да 17,6 %. На 1000 шлюбаў прыходзіцца 416 разводаў (2006).

Нацыянальны склад

Жыллё

Пасля Вялікай Айчыннай вайны актыўна будаваліся буйныя заводы (машынабудавання, станкабудавання), што прывяло да прытоку насельніцтва ў горад і ўтварылася ўстойлівае адставанне ўмоў пражывання грамадзян ад колькасці тых, хто прыязджае. Для зніжэння праблем з жыллём актыўна будаваліся інтэрнаты (у 60-70-я гады). У 1990-х гадах змяніліся ўмовы для пастаноўкі на ўлік — з 6 м² жылой плошчы на 15 м² агульнай плошчы, што змяніла 60 тыс. тых, хто мае патрэбу ў жыллі 110 тыс. На пачатак 2010 года ў інтэрнатах пражывае каля 33 тыс. сем'яў^[67]. На 2010 год у арэнду пад жыллё здавалася 32 тысячы кватэр^[68].

У 2010 годзе аб'ём уводзімага жылля з дзяржпадтрымкай складаў каля 80 %, у 2011 годзе — 75 %, у 2012 годзе не павінен перавысіць 50 % і потым — паступова змяншацца^[69].

На ўліку тых, хто мае патрэбу ў паляпшэнні жыллёвых умоў, на канец 2010 года знаходзілася 855,6 тыс. грамадзян (сем'яў), што на 62,4 тыс. больш, чым на канец 2009 года^[70]. На пачатак 2011 года ў Мінску ў чарзе на паляпшэнне жыллёвых умоў знаходзяцца 280 тыс. сем'яў^[71].

Кошт 1 м² агульнай плошчы кватэр жылых хат устанаўліваецца Мінскім гарадскім выканаўчым камітэтам^[72]. Тым не менш, рэальныя кошты на жыллё вызначаюцца рынкам. У 2010 годзе самым дарагім жыллём (па даных Нацыянальнага кадастравага агенцтвы) была трохпакаёвая кватэра па вул. Масквіна, 10 (520000 долараў ЗША, 3235,8 долара за м²)^[73][74].

Па меркаванні Аляксандра Лукашэнкі колькасць насельніцтва Мінска варта абмежаваць 1,8 млн чалавек^[75].

Беспрацоўе

Па афіцыйнай статыстыцы, узровень беспрацоўя ў Мінску складае 0,3 % ад агульнага ліку эканамічна актыўнага насельніцтва (3340 чалавек; даныя на люты 2011 года)^[76]. У той жа час, у Мінгарвыканкаме прызнаюць існаванне значнага незарэгістраванага беспрацоўя на падставе даных перапісу 2009 года: тады 5,6 % працаздольнага насельніцтва Мінска (каля 70 000 чалавек) вызначылі свой статус як беспрацоўныя^[77]. У якасці прычын значнага разыходжання афіцыйнага і рэальнага ўзроўня беспрацоўя завуць неабходнасць удзелу ў грамадскіх працах і невялікі памер дапамогі па беспрацоўі^[77]. Напачатку 2011 года ў Мінску дапамога складала 68,2 тысяч рублёў — $22,5 па курсе на люты 2011 года^[76] пры сярэднім памеры бюджэту пражытковага мінімуму ў 296,9 тысяч рублёў^[78], а ў другой палове 2010 года — 50 тысяч ($16), што з'яўляецца адным з самых нізкіх паказчыкаў на тэрыторыі былога СССР^[79]. У той жа час, Аляксандр Лукашэнка агучыў меркаванне пра неабходнасць памяншэння памераў дапамогі па беспрацоўі як занадта вялікага^[79].

Па даных Камітэта па працы, занятасці і сацыяльнай абароне Мінгарвыканкама, у сярэднім на пошук працы ў зарэгістраваных беспрацоўных сыходзіла не больш за дзвюх з паловай месяцаў^[77]. Сярэдні ўзрост зарэгістраванага беспрацоўнага — 34,6 года^[77].

Здароўе

Залішняя маса цела: атлусценнем пакутуюць ад 10 да 13 % дзяцей ^[80].

Кіраванне горадам

Будынак Мінгарвыканкама

Прадстаўнічая ўлада прадстаўлена гарадскім Саветам дэпутатаў, выканаўчая — гарадскім выканаўчым камітэтам. Кіраўнік Мінгарвыканкама з 2014 — Андрэй Шорац.

Адміністрацыйны падзел

1 – Цэнтральны раён; 2 – Савецкі раён; 3 – Першамайскі раён; 4 – Партызанскі раён; 5 – Заводскі раён; 6 – Ленінскі раён; 7 – Кастрычніцкі раён; 8 – Маскоўскі раён; 9 – Фрунзенскі раён.

Адміністрацыйны падзел города Мінска быў праведзены ў 1938 годзе ў сувязі са значным ростам насельніцтва горада (да 218 тыс. чалавек). Пастановай ЦВК БССР ад 17 сакавіка 1938 года былі створаны Сталінскі (з 2 лістапада 1961 г. Заводскі), Варашылаўскі (з 2 лістапада 1961 г. Савецкі) і Кагановіцкі (з 20 ліпеня 1957 г. Кастрычніцкі) раёны.

Зараз тэрыторыя Мінска дзеліцца на 9 адміністрацыйных раёнаў, якія кіруюцца раённымі адміністрацыямі.

Абмяркоўваецца варыянт злучэння Мінскага раёна Мінскай вобласці з г. Мінскам у агульны рэгіён са спецыяльным (сталічным) статусам.

Жылыя раёны

Афіцыйныя сімвалы горада

Герб быў нададзены Мінску 12 студзеня 1591 года вялікакняжацкім прывілеем. На гербе і флазе адлюстравана Ушэсце Багародзіцы: Багародзіца ў чырвона-фіялетавай адзежы на срэбным воблаку, яе ўзносяць у неба два анёлы, якія ляцяць, а над імі два херувімы. Паводле легенды абраз з выявай Ушэсця прыбыў у горад уверх па цячэнню Свіслачы з Кіева, разбуранага татарамі.

Герб і сцяг г. Мінска зацверджаны рашэннем Мінскага гарадскога Савета народных дэпутатаў ад 27 сакавіка 2001 г. № 160 «Аб зацвярджэнні палажэння аб гербе горада Мінска і палажэння аб сцягу горада Мінска».

Эканоміка

Мінск — найбуйнейшы эканамічны цэнтр Беларусі. Сукупны аб'ём падатковых паступленняў складае каля паловы ад агульнага аб'ёму па краіне^[81]. Найбуйнейшымі падаткаплатнікамі горада ў першым квартале 2011 гады былі ААТ «Белтрансгаз», ЗП «Лукойл-Беларусь», РУП «Мінск Крышталь» (вытворца лікёра-гарэлкавых вырабаў), ЗП «Велкам», УП «Мінгаз», РУП «Мінскэнерга», РУП «Белтэлекам», ТАА «Тытунь-інвест», ЗТАА «Юніс ойл» і ААТ «Прыёрбанк»^[82][83]. У сукупнасці яны забяспечылі 40 % паступленняў^[83]. У першым квартале 2011 года 54 % паступленняў у кансалідаваны бюджэт горада прыйшлося на недзяржаўныя прадпрыемствы, у той час як у 2010 годзе на іх долю прыпадала 46,6 % паступленняў^[82][84]. У 2010 годзе каля 25 % падатковых паступленняў забяспечыў малы бізнес^[85].

Прамысловасць

Трактар «Беларус 2522ДВ» на выставе

Мінск — найбуйнейшы прамысловы горад краіны. Тут знаходзяцца найбуйнейшыя зборачныя прадпрыемствы: трактарны завод МТЗ, які выпускаў каля 8-10 % ад сусветнага рынку колавых трактароў, МАЗ, завод колавых цягачоў VOLAT, вытворца дызельных рухавікоў ММЗ, тры станкабудаўнічыя заводы, а таксама завод Амкадар — вытворца дарожна-будаўнічай і іншай спецыялізаванай тэхнікі і абсталявання. У горадзе таксама размешчаны шэраг прадпрыемстваў па вытворчасці камплектуючых (рысорны завод, завод шасцерняў і інш.), вагонарамонтны завод, матацыклетна-веласіпедны завод, гадзіннікавы завод «Луч», абароннае прадпрыемства Мінатор-Сэрвіс. Параўнальна развіта электронная прамысловасць: у Мінску працуюць вытворца электроннай прадукцыі «Інтэграл», вытворца тэлевізараў, DVD-прайгравальнікаў і бытавой тэхнікі «Гарызонт», вытворца халадзільнікаў і бытавой тэхнікі «Атлант», вытворца бытавой тэхнікі Беларускі радыёэлектронны завод (БелВАР), электрамеханічны і электратэхнічны заводы. Пасля распаду СССР былі арганізаваны новыя прадпрыемствы, такія як Белкамунмаш, цяпер адзін з найбуйнейшых у СНД вытворцаў электратранспарта, які быў створаны напачатку 1990-х гадоў на базе рамонтнага трамвайна-тралейбуснага завода.

Камароўскі рынак

Завод «Аліварыя»

Харчовая прамысловасць прадстаўлена прадпрыемствамі лікёра-гарэлкавым заводам Мінск Крышталь, піўзаводамі «Крыніца» (брэнды «Крынiца», «Александрыя», «Kult» і «Кaltenberg») і «Аліварыя» (брэнды «Аліварыя» і «Бровар»), кандытарскімі фабрыкамі «Камунарка» і «Слодыч», некалькімі хлебазаводамі, холадакамбінатамі і мясакамбінатам. У Мінску дзейнічае гадзіннікавы завод «Прамень», прадпрыемствы па выпуску адзежы і бялізны («Элема», «Мілавіца», «Serge» і іншыя), вытворцы касметыкі «Беліта-Вітэкс», Модум — наша касметыка, «Белор-Дызайн», а таксама шэраг невялікіх прадпрыемстваў лёгкай прамысловасці.

Усяго на 2005 год налічвалася больш за 300 буйных і сярэдніх прадпрыемстваў.

Працуюць 4 ЦЭЦ.

Турызм

Верхні горад

Мінск — цэнтр міжнароднага турызму ў краіне. Сталіца валодае найболей развіты турыстычнай інфраструктурай (звыш 1/5 ёмістасці гасцінічнага фонду) і прымае амаль 1/4 арганізаванага ўязнога турыстычнага патоку. Сярэдняя працягласць знаходжання замежных турыстаў у Мінску складае 4,5 турадні, што ў 2 разы вышэй сярэдняга паказчыку па краіне. Мінск з'яўляецца і найбуйнейшым цэнтрам попыту на выязныя туры, галоўным чынам з мэтай адпачынку.

Цэнтр уначы

У горадзе створаны турыстычныя зоны Верхні горад, Лошыцкі сядзібна-паркавы комплекс, турыстычныя маршруты «Музеі Мінска», «Мінск тэатральны», «Мінск археалагічны», «Помнікі забудовы горада XVIII — пач. XX стст.», «Мінск — сталіца Рэспублікі Беларусь», «Горад на Менцы» і іншыя.

Траецкае прадмесце

У горадзе турагенцкую і тураператорскую дзейнасць здзяйсняюць (на 1.1.2007) 342 юрыдычныя асобы і індывідуальныя прадпрымальнікі, у т.л.:

• РУП «Белінтурыст»,


• ДУ «Цэнтр па санаторна-курортнай працы „Центркурорт“»,


• РУП «Дартурсервіс» Беларускай чыгункі,


• прыватнае УП «Беларустурыст»,


• ТАА «Вакол света»,


• «Сакуб»,


• «Сані Трэвел»,


• «Смок Трэвел»,


• «Смалянка»,


• «Топ-Тур»,


• СП «Алатантур»,


• прыватнае УП «Мінсктурыст»,


• ТДА «Экатур-6»,


• УП «Экалогіятур»,


• грамадскае аб'яднанне «Агра- і экатурызм» і інш.

Мінскі турыстычны клуб, Мінскі дзяржаўны турысцка-экалагічны цэнтр дзяцей і моладзі, цэнтр турызму і краязнаўства моладзі, інфармацыйна-экалагічны турыстычны клуб «Пошук», турыстычны клуб «Гарызонт» БДПУ імя М. Танка і інш.

Гатэль «Еўропа»

У Мінску (на жнівень 2011 г.) функцыянуюць 27 гасцініц (5,4 тыс. месцаў)^[86], сярод іншых «Crowne Plaza», «Агат», «Алімпіец», «Акадэмічная», «Алгарытм», «Арбіта», «Беларусь», «Вікторыя», «Гарні», «Дружба», «Еўропа», «Жэлонь», «Журавінка», «Звязда», «Мінск», «Паркавая», «Планета», «Палёт», «Свіслач», «Спорт», «Спутнік», «Стандарт», «Турыст», «Урсула», «Экспрэс», «Юбілейная», «40 гадоў Перамогі», МУС, Мінскага маторнага завода, РУП «МАЗ» (гасцініца і гасцінічны комплекс), «МТЗ», спартыўнага клуба міністэрства абароны, кінастудыі «Беларусьфільм» і інш. Пераважае дзяржаўная (16 гасцініц) форма ўласнасці. Ад 2 да 5 зорак маюць 11 гасцініц Мінска^[86].

Пры гасцініцах (і не толькі^[87]) маюцца бары, рэстараны, клубы і дыскатэкі.

Гл. таксама Спіс новабудоўляў горада Мінска

Транспартная сістэма

Мінск з'яўляецца буйным транспартным цэнтрам. Пасажыраперавозкі забяспечваюцца развітай сеткай грамадскага транспарта. Таксама Мінск з'яўляецца найбольшым транспартным вузлом Беларусі. Ён размешчаны на скрыжаванні транспартных калідораў, якія злучаюць Расію з Польшчай і Украіну ў Прыбалтыкай. На Мінск прыпадае каля 30 % чыгуначных пасажыраперавозак, 20 % аўтамабільных грузаперавозак па ўвозе і 40 % па вывазе.

Грамадскі транспарт

Мінскі тралейбус

Мінск мае добра развітую сетку грамадскага транспарта. Апроч мінскага метрапалітэна маецца больш 167 аўтобусных і больш 64 тралейбусных маршрутаў, працуе трамвай і сетка маршрутных таксі. Мінскія аўтобусы перавозяць 35,7 % пасажыраў, метрапалітэн — 32,8 %, тралейбусы — 26,4 %, трамваі — 5,1 %^[88].

Станцыя метро Уручча

Гарадскі грамадскі транспарт Мінска актыўна развіваецца: з 1995 года ў дадатак да 15 станцый метро, якія былі на той момант, адкрыта яшчэ 10, чарговыя тры станцыі адкрыліся ў лістападзе 2012 года. Рухомы састаў наземнага транспарта таксама актыўна абнаўляецца. Так у перыяд 2004—2007 было закуплена больш 820 новых аўтобусаў, больш 430 тралейбусаў, 53 трамвая. Уся тэхніка вытворчасці беларускіх прадпрыемстваў МАЗ, Нёман, Белкамунмаш.

Мінск таксама з'яўляецца найбуйнейшым транспартным вузлом Беларусі. Ён размешчаны на скрыжаванні транспартных калідораў, якія злучаюць Расію з Польшчай і Украіну з Прыбалтыкай. Адлегласць ад Мінска да Масквы па аўтамабільнай дарозе М1 — каля 800 км. На яго долю прыпадае каля 30 % чыгуначных пасажыраперавозак, 20 % аўтамабільных грузаперавозак па ўвозе і 40 % — па вывазе.

Мінскі метрапалітэн

Развіццё Мінскага метрапалітэна

У Мінске дзейнічае адзіная ў рэспубліцы сістэма метрапалітэну.
Першая чарга Мінскага метрапалітэна адкрылася ў 1984-м годзе. Цяпер ён складае дзве лініі, 25 станцыі, агульная даўжыня — 30,3 км. З цэнтрам ён злучае Першамайскі, Партызанскі і Фрунзенскі раёны. Ідзе будаўніцтва галіны на Малінаўку (Маскоўскі раён). Адкрыццё наступных 3-х станцый запланавана на 2012 г.
У будучыні плануецца трэцяя лінія, якая злучыць цэнтр горада з Кастрычніцкім і Савецкім раёнамі.

Мінская гарадская электрычка

Электрацягнік Мінскай гарадской электрычкі Stadler FLIRT на чыгуначным вакзале Мінск-Пасажырскі

З 2011 года рэалізуецца праект па стварэнні гарадской электрычкі — сеткі маршрутаў чыгуначнага грамадскага транспарта ў межах Мінска і найбліжэйшага прыгарада. На наступны момант дзейнічае дзве лініі гарадской электрычкі, да Заслаўя і Рудзенска. Плануецца адкрыццё яшчэ трох.

Аэрапорты

Горад абслугоўваюць два аэрапорты^[89] — Мінск-1 і Нацыянальны аэрапорт Мінск, у якія здзяйсняюць рэгулярныя рэйсы 18 авіякампаній.

Культура

Музеі

У Мінску 18 музеяў:

• Нацыянальны мастацкі музей Рэспублікі Беларусь


• Беларускі дзяржаўны музей гісторыі Вялікай Айчыннай вайны


• Нацыянальны музей гісторыі і культуры Рэспублікі Беларусь


• Літаратурны музей Янкі Купалы


• Літаратурна-мемарыяльны музей Якуба Коласа


• Літаратурны музей Максіма Багдановіча


• Літаратурны музей Петруся Броўкі


• Мемарыяльны музей Заіра Азгура


• Дзяржаўны музей гісторыі тэатральнай і музычнай культуры Рэспублікі Беларусь


• Музей гісторыі беларускай літаратуры


• Мінскі музей сучаснага выяўленчага мастацтва


• Мінскі музей гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі


• Мінскі музей гісторыі медыцыны


• Музей прыроды і экалогіі Рэспублікі Беларусь


• Музей ваеннай гісторыі Рэспублікі Беларусь


• Мінскі музей Ваньковічаў


• 
  Дом-музей I з'езду РСДРП
  


• «Музей валуноў»


• Музей старажытнабеларускай культуры

Тэатры

У горадзе 17 тэатраў: Нацыянальны тэатр оперы і балета Рэспублікі Беларусь, Нацыянальны акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы, Нацыянальны акадэмічны драматычны тэатр імя Максіма Горкага, Беларускі дзяржаўны акадэмічны музычны тэатр, Беларускі дзяржаўны тэатр лялек, Беларускі рэспубліканскі тэатр юнага гледача, Тэатр-студыя кінаакцёра, Рэспубліканскі тэатр беларускай драматургіі, Дзяржаўны маладзёжны тэатр эстрады, Драматычны тэатр Беларускай арміі, Беларускі дзяржаўны маладзёжны тэатр, Новы драматычны тэатр, Сучасны мастацкі тэатр, ІнЖэст, Эксперыментальны тэатр EYE, Беларускі паэтычны тэатр аднаго акцёра «Зніч», Тэатр сатыры і гумару «Хрыстафор».

• Тэатры Мінска


• 
  

  

  
  

  
  

  Нацыянальны акадэмічны драматычны тэатр імя Максіма Горкага
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Нацыянальны акадэмічны Вялікі тэатр оперы і балета Рэспублікі Беларусь
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Нацыянальны акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы
  

  
  

  
  

Працуюць: Беларуская дзяржаўная філармонія, Мінскі цырк, кінастудыя «Беларусьфільм», Мінскі заапарк. 11 дамоў культуры, 9 палацаў культуры, у т.л. Палац Рэспублікі. 8 народных тэатраў.

Кінатэатры

Мультыкомплекс «Беларусь»

На снежань 2010 года ў Мінску працавалі наступныя кінатэатры^[90]:

• Аўрора


• Аўтакінатэатр


• Беларусь


• Бярэсце


• Дом Кіно


• Дружба


• Кіеў


• Камсамолец


• Мір


• Масква


• Кастрычнік


• Піянер


• Перамога


• Ракета


• 
  Салют (быў на рамонце да 1 студзеня 2011 года, як і «Цэнтральны»^[91])


• Цэнтр-відэа


• Цэнтральны


• Электрон

У канцы 2010 года адкрыўся першы недзяржаўны 3D кінатэатр горада, першы прэміум-класа^[92].

Адукацыя

У Мінску знаходзяцца 22 ВНУ дзяржаўнай формы ўласнасці^[93] (у тым ліку Акадэмія кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь, Беларускі дзяржаўны эканамічны ўніверсітэт, Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт, Беларускі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт, Беларускі нацыянальны тэхнічны ўніверсітэт, Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт інфарматыкі і радыёэлектронікі, Беларуская дзяржаўная акадэмія музыкі, і іншыя), 9 прыватных вну і 1 прафсаюзны (Міжнародны інстытут працоўных і сацыяльных зносін)^[94]. У першай палове 1990-х гадоў працаваў Польскі народны ўніверсітэт.

Таксама ў горадзе дзейнічае больш 200 сярэдніх агульнаадукацыйных школ, больш 25 гімназій, 33 сярэдніх спецыяльных навучальных устаноў^[95].

Грамадства

г р п Прадстаўнікі горада Мінска ў Нацыянальным сходзе РБ Дэпутаты Палаты прадстаўнікоў II скліканне (2000—2004) Кірыл Халопік · Сяргей Забалоцец · Уладзімір Навасяд · Галіна Мазуркевіч · Уладзімір Парфяновіч · Мікалай Скутаў · Аляксей Ваганаў · Іван Мычко · Сяргей Кісялёў · Наталля Машэрава · Юры Марозаў · Надзея Цыркун · Вольга Абрамава · Андрэй Нарэйка · Віктар Марахін · Уладзімір Александровіч · Анатолій Красуцкі III скліканне (2004—2008) Галіна Юргелевіч · Сяргей Забалоцец · Анатоль Паўловіч · Галіна Мазуркевіч · Генадзь Давыдзька · Раман Корап · Сяргей Гайдукевіч · Іван Мычко · Ігар Карпенка · Ірына Аляксанава · Сяргей Кісялёў · Таццяна Сафроненка · Уладзімір Шокаў · Галіна Палянская · Уладзімір Крук · Вольга Абрамава · Віктар Марахін · Анатоль Красуцкі IV скліканне (2008—2012) Галіна Юргелевіч · Аляксандр Высоцкі · Анатоль Паўловіч · Генадзь Давыдзька · Валянціна Лявоненка · Раман Корап · Аляксей Казлоў · Віктар Талкачоў · Святлана Шылава · Ігар Карпенка · Аляксей Кузьміч · Валянціна Лукашонак · Святлана Сухавей · Валянціна Жураўская · Мікалай Самасейка · Галіна Палянская · Віталій Бусько · Мікалай Казак · Ігнат Місурагін · Тамара Шчэрбачэвіч V скліканне (2012—2016) Аксана Няхайчык · Сяргей Дудкін · Валерый Барадзеня · Леанід Мажэйка · Валянціна Лявоненка · Наталля Клімовіч · Уладзімір Чаравач · Васілій Аляксеянка · Святлана Шылава · Генадзій Пальчык · Аляксей Кузьміч · Людміла Кубракова · Валянціна Жураўская · Міхаіл Савановіч · Мікалай Самасейка · Дзмітрый Шаўцоў · Віталій Бусько · Марат Жылінскі · Зыгмунд Валявач · Аляксандр Валчанкоў VI скліканне (2016—2020) Аксана Няхайчык · Валерый Курсевіч · Валерый Барадзеня · Валерый Варанецкі · Таццяна Сайганава · Наталля Клімовіч · Ганна Канапацкая · Ігар Камароўскі · Людміла Макарына-Кібак · Аксана Гайдук · Ганна Старавойтава · Людміла Кубракова · Віталь Місявец · Міхаіл Мілаванаў · Дзмітрый Шаўцоў · Максім Місько · Сяргей Бобрыкаў · Вольга Мычко

Спорт

Стадыён «Дынама»

У 2007 у Мінску 3519 спартыўных будынкаў, у т.л. 18 буйных стадыёнаў, 664 спартыўныя залі, 57 плавальных басейнаў, 6 манежаў, 5 спартыўных будынкаў са штучным лёдам, 138 стралковых ціраў. У ліку найболей буйных: «Мінск-Арэна», Мінскі палац спорту, палац воднага спорту, Футбольны манеж, Мінскі лядовы палац спорту, палац тэніса, стадыёны «Дынама», «Трактар», спартыўны аздараўленчы комплекс «Алімпійскі» і інш.

У горадзе маюцца дзве футбольныя каманды, якія ўваходзяць у вышэйшую лігу Беларусі — «Дынама» і «Мінск». Раней у вышэйшай лізе ўдзельнічалі прафесійныя футбольныя каманды з Мінска «Тарпеда» (у 2004 годзе клуб збанкрутаваўся, выступае ў ніжэйшых лігах), «Партызан» (раней — «МТЗ-РІПА»; з 2012 года па фінансавых прычынах клуб выступае ў ніжэйшых лігах), «Зорка-БДУ» (выступае ў другой лізе), «Лакаматыў» (зараз — СКВІЧ, выступае ў Першай лізе), «Атака» (спыніў існаванне ў 1997 годзе), «Дынама-93» (спыніў існаванне ў 1998 годзе). У горадзе базуюцца хакейныя клубы «Дынама» (КХЛ), «Юнацтва-Мінск» (ВХЛ), «Юніёр» (Беларуская экстраліга) і «Юнацтва» (МХЛ). Таксама ў горадзе ёсць 3 мужчынскіх баскетбольных клуба: Цмокі-Мінск, Віталюр, Бдуір, і 2 жаночых: Цмокі-Мінск і Гарызонт. У горадзе ёсць тытулаваная мужчынская каманда па гандболу — клуб СКА, а таксама створаны ў 2008 годзе клуб «Дынама».

Экалогія

Трубы ЦЭЦ-2

Мінск знаходзіцца на другім месцы ў Беларусі па ўзроўню забруджвання паветра (31 тыс. тон супраць 50 тыс. тон у Наваполацку)^[98]. Узровень забруджвання значна скараціўся за 20 год удвая з 65 тыс. тон^[99]. Агульны ўзровень забруджвання ў Мінску склаў 247,4 тыс. тон, у тым ліку 85 % — ад аўтамабіляў^[100]. Найбольш распаўсюджаныя небяспечныя забруджвальнікі — азон, хром-VI, дыяксід азоту і вуглевадароды C12-C19^[100]. Рэспубліканскі цэнтр радыяцыйнага кантролю і маніторынгу навакольнага асяроддзя кантралюе сярэднесутачныя канцэнтрацыі цвёрдых часціц РМ-10, дыяксіду азоту, узровень фармальдэгіду, дыяксіду вугляроду, дозы гама-выпраменьвання^[101] Часам у Мінску назіраецца перавышэнне дазволенага ўзроўню фармальдэгіду і аміяку ў паветры^[100]. У 2008 годзе былі агучаны планы вынясення МАЗ і МТЗ за гарадскую мяжу^[99].

Архітэктура і славутасці

Касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі

У Мінску створана 5 ахоўных зон:

• 
  Траецкае прадмесце,


• 
  Ракаўскае прадмесце,


• 
  Верхні горад,


• 
  Новае месца,


• ахоўныя аб'екты даваеннай забудовы.

Каля былога Мінскага замчышча сфарміравалася ахоўная зона гісторыка-культурнай спадчыны.

Захаваліся помнікі архітэктуры:

• Мінская Марыі-Магдалінская царква,


• Мінская Аляксандра-Неўская царква,


• 
  Мінскі Свята-Духаўскі кафедральны сабор,


• Мінскі Петра-Паўлаўскі сабор,


• 
  Мінскі касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі і кляштар езуітаў,


• Мінскі касцёл святога Іосіфа і манастыр бернардынцаў,


• 
  Мінскі касцёл Сімяона і Алены (Чырвоны касцёл),


• Мінскі Крыжаўзвядзенскі касцёл (Кальварыйскі касцёл) і брама (1839—1841),


• Мінскі касцёл Найсвяцейшай Троіцы (Траецкі залатагорскі касцёл святога Роха),


• 
  Мінскі Пішчалаўскі замак,


• Мінскія гандлёвыя рады,


• 
  гасціны двор (18—20 ст.),


• будынкі мужчынскага духоўнага вучылішча (2-я пал. 18 ст.),


• ваенны шпіталь (1830-я),


• будынак Мінскай жаночай гімназіі,


• духоўнай кансісторыі (19 ст.),


• 
  жаночай Марыінскай гімназіі (1879),


• адміністрацыйны будынак (1852),


• будынак гарадскога тэатра (1890),


• Мінская гарадская сядзіба (Белая дача),


• 
  Мінскія сядзібы Ваньковічаў,


• Сінагога Зальцмана


• шэраг будынкаў—помнікаў жылой, грамадскай, культавай і прамысловай архітэктуры 19 — пач. 20 ст.

Страчаная спадчына

• 
  Віленскі вакзал (1890)

Грэка-каталіцкая царква Святога Духа (адбудавана ў 2011 годзе)

• Сакральныя збудаванні:
  
  • Грэка-каталіцкія (уніяцкія): царква Святога Духа (XVII ст.), царква Уваскрэшання Хрыстова (XVІII ст.)

Мінская мячэць

Касцёл Святога Тамаша Аквінскага

Халодная сінагога (1928)

• • Магаметанскія: мячэць (1905)
  
  
  • Праваслаўныя: капліца Святога Аляксандра Неўскага (1869), манастыр Праабражэння Гасподняга (1618), царква Маці Божай Казанскай (1912—1914), царква Покрыва Прасвятой Багародзіцы ў Архірэйскім падвор'і (1885)
  
  
  • Пратэстанцкія: Лютэранская кірха (1846), царква Святога Мікалая на Нямецкіх могілках (XIX ст.)
  
  
  • Рымска-каталіцкія: калегіум езуітаў (XVII—XVІII стст.), касцёл Найсвяцейшай Тройцы і Унебаўзяцця Найсвяцейшай Дзевы Марыі (вядомы таксама як Фарны касцёл^[102], 1390, 1720), касцёл Святога Антонія і кляштар францысканцаў (XVII—XVIII стст.), касцёл Святой Веранікі і кляштар рохітаў (XVIII ст.), касцёл Святога Войцеха і кляштар бенедыкцінак (1640), касцёл Святой Марыі Магдалены і кляштар кармелітаў (1763), касцёл Святога Міхаіла Арханёла і кляштар бенедыкцінаў (XVIII—XIX стст.), касцёл Святога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканцаў (1605—1640), касцёл Святога Яна і кляштар баніфратаў (1709), кляштар марыявітак, Юбілейная капліца (1826)
  
  
  • Іўдзейскія: Халодная сінагога (1590)
  
  

Калегіум езуітаў

• Мінскае капішча


• 
  Мінскі замак (XI—XVIII стст.)


• 
  Гарадскі тэатр (XVIII ст.)


• Нізкі Рынак


• 
  Няміга (XVII—XIX стст.)


• Палацы, сядзібы: гарадская сядзіба Сапегаў (XVII ст.), палац Чапскага (1894)


• Плябанскія млыны


• 
  Польскі банк (1910-я)


• 
  Цёмныя Крамы (XVII—XVIII стст.)

Панарамны від пл. Незалежнасці ўначы

Сады і паркі

У Мінску налічваецца 26 паркаў, 159 сквераў і 26 бульвараў агульнай плошчай больш 2 тыс.га. Шматлікія паркі пабудаваны яшчэ ў 80-я гады XX-га стагоддзі і на сапраўдны момант маюць патрэбу ў рэканструкцыі. Акрамя таго, тэмпы будаўніцтва новых аб'ектаў зялёнай гаспадаркі адстаюць ад тэмпаў узвядзення жылля. Таму ў 2011—2015 гадах у Мінску будзе рэалізавана праграма будаўніцтва і рэканструкцыі паркаў, сквераў і бульвараў^[103].

Вакол Мінска і ў гарадскіх межах створаныя зоны адпачынку мясцовага значэння:

• 
  Мінскае мора,


• 
  Пціч,


• 
  Стайкі,


• 
  Раўбічы,


• 
  Вяча і інш.

Побач з горадам размешчаны курорт рэспубліканскага значэння «Ждановічы». У прыгараднай зоне адпачынку находзяцца спартыўна-аздараўленчыя комплексы «Стайкі» і «Раўбічы».

Помнікі

Плошча Перамогі

• На плошчы Перамогі ўстаноўлены манумент Перамогі,


• на праспекце Пераможцаў — архітэктурна-скульптурны комплекс «Мінск — горад-герой»,


• на востраве мужнасці і смутку на р. Свіслач — мемарыяльная капліца-помнік «Сынам айчыны, якія загінулі за яе межамі» і інш.


• 
  Я. Купалу, Я. Коласу, М. Багдановічу, А. Міцкевічу, Я. Драздовічу, М. Горкаму, Ф. Дзяржынскаму, У. Леніну, Т. Шаўчэнку, А. Пушкіну, С. Грыцаўцу, К. Цыялоўскаму, М. Казею;


• на тэрыторыі ўніверсітэцкага гарадка БДУ помнікі Е. Полацкай, К. Тураўскаму, Ф. Скарыну, М. Гусоўскаму, С. Буднаму, В. Цяпінскаму.

Фантаны

Міжнародныя адносіны

Прадстаўніцтвы міжнародных арганізацый^[104]

• Сусветны Банк


• Еўрапейскі банк рэканструкцыі і развіцці


• Выканаўчы Камітэт Садружнасці Незалежных Дзяржаў
  


• Офіс АБСЕ (зачынены ў 2011 годзе^[105])


• Міжнародная арганізацыя па міграцыі


• Міжнародная федэрацыя таварыства Чырвонага Крыжа
  


• Міжнародная фінансавая карпарацыя


• Міжнародны валютны фонд


• Міжнародны навукова-тэхнічны цэнтр


• Прадстаўніцтва Еўракамісіі
  


• Прадстаўніцтва ААН/ПРААН
  


• Прадстаўніцтва Дзіцячага Фонду ААН (ЮНІСЕФ)
  


• Штаб кватэра Садружнасці Незалежных Дзяржаў
  


• Эканамічны Суд Садружнасці Незалежных Дзяржаў
  

Гл. таксама Спіс дыпламатычных місій у Беларусі

Гарады-пабрацімы

• 
  Абу-Дабі, ААЭ (з 2007 года)


• 
  Анкара, Турцыя (з 2007 года)


• 
  Бангалор, Індыя (з 1986 года)


• 
  Бішкек, Кыргызстан (з 1997 года)


• 
  Бон, Германія (з 1993 года)


• 
  Гавана, Куба (з 2005 года)


• 
  Газіянтэп, Турцыя (з 2018 года)


• 
  Душанбэ, Таджыкістан (з 1998 года)


• 
  Ісламабад, Пакістан (з 2015 года)


• 
  Калуга, Расія (з 2015 года)


• 
  Кішынёў, Малдова (з 2000 года)


• 
  Ліён, Францыя (з 1976 года)


• 
  Лодзь, Польшча (з 1992 года)


• 
  Мурманск, Расія (з 2014 года)


• 
  Навасібірск, Расія (з 2012 года)


• 
  Ніжні Ноўгарад, Расія (з 2017 года)


• 
  Нотынгем, Вялікабрытанія (з 1986 года)


• 
  Пекін, Кітай (з 2016 года)


• 
  Сэндай, Японія (з 1973 года)


• 
  Тбілісі, Грузія (з 2015 года)


• 
  Тэгеран, Іран (з 2006 года)


• 
  Ульянаўск, Расія (з 2015 года)


• 
  Уфа, Башкартастан, Расія (з 2017 года)


• 
  Ханой, В’етнам (з 2004 года)


• 
  Хашымін, В’етнам (з 2008 года)


• 
  Чанчунь, Кітай (з 1992 года)


• 
  Шэньчжэнь, Кітай (з 2014 года)


• 
  Эйндхавен, Нідэрланды (з 1994 года)^[106]

Вядомыя асобы

• Міхась Багун


• Фелікс Баторын


• Кацярына Дзегалевіч


• 
  Анатоль Куляшоў (нар. 1959) — міністр унутраных спраў Беларусі.


• 
  Аляксандра і Раман Зарэцкія — ізраільскія фігурысты.

Гл. таксама

Партал:
Мінск

• Служба Хуткай Медыцынскай Дапамогі, Мінск


• Плошча Парыжскай камуны


• Дзяўчынка з парасонам


• Асвета


• 11-я гарадская клінічная бальніца

Заўвагі

Зноскі

Літаратура

• 
  Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 10: Малайзія — Мугаджары / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2000. — 544 с.: іл. ISBN 985-11-0169-9 (т. 10), ISBN 985-11-0035-8.


• 
  Бон, Т. «Мінскі феномен». Гарадское планаванне і ўрбанізацыя ў Савецкім Саюзе пасля 1945 г. / Томас М. Бон ; пер. з ням. мовы М. Рытаровіч ; навук. рэд. Г. Сагановіч. — Мінск : Зміцер Колас, 2016. — 436 с.


• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0.


• Гісторыя Мінска. 1-е выданне. — Мінск: БелЭн, 2006. — ISBN 985-11-0344-6.


• Денисов В. Н. Площадь Свободы в Минске — Минск: Полымя, 1985. — 80 с.


• Карповіч Т. Культурнае жыццё Мінска I паловы XIX стагоддзя — Мінск: Рыфтур, 2007. — 64 с. — ISBN 978—985-6700-57-9.


• Лакотка А. Сілуэты старога Мінска. Нарысы драўлянай архітэктуры — Мінск: Полымя, 1991. — 126 с.


• Мінск на старых паштоўках / Уклад. Целеш В. М. — Мінск: Беларусь, 1984. — 128 с.


• Мінск. Стары і новы / аўт.-склад У. Валажынскі; пад рэд. З. Шыбекі — Мінск: Харвест, 2007. — 272 с. — ISBN 978-985-16-0092-8.


• Минск // Туристская энциклопедия Беларуси / редкол. Г. П. Пашков [и др.]; под общ. ред. И. И. Пирожника. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 648 с. ISBN 978-985-11-0384-9
  


• Пазняк З. Рэха даўняга часу: Кн. для вучняў — Мінск: Народная асвета, 1985. — 111 с.


• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Мінска. У 4 кн. Кн. 1-я. — Мн.: БЕЛТА, 2001. — 576 с.: іл. ISBN 985-6302-33-1.


• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Мінска. У 4 кн. Кн. 2-я. — Мн.: БЕЛТА, 2002. — 714 с.: іл. ISBN 985-6302-46-3.


• Страчаная спадчына / Т. Габрусь, А. Кулагін, Ю. Чантурыя, М. Ткачоў: Уклад. Т. Габрусь — Мінск: Беларусь, 2003. — 351 с. — ISBN 985-01-0415-5.


• Шыбека З. В. Минскъ сто гадоў таму — Мінск: Беларусь, 2007. — 304 с. — 3000 экз. — ISBN 978-985-01-0729-9.


• 
  Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 5: М — Пуд / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1999. — 592 с.: іл. ISBN 985-11-0141-9.


• Tarasiuk D. Między nadzieją a niepokojem: Działalność społeczno-kulturalna i polityczna Polaków na wschodniej Białorusi w latach 1905–1918 — Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007. — 211 с. — ISBN 978-83-227-2629-7.

Спасылкі

• 
  На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Мінск
  

• Карта Мінска

• 
  Геаграфічныя звесткі па тэме Мінск на OpenStreetMap
  


• www.minsk.gov.by — Афіцыйны сайт


• 
  Старонка пра стары і новы Мінск (руск.) 
  


• Здымкі на Radzima.org


• МЕНСК.BY


• Як будаваўся Мінск. Фільм 1954 года

Адміністрацыйны падзел горада Мінска

Заводскі раён • Кастрычніцкі раён • Ленінскі раён • Маскоўскі раён • Партызанскі раён • Першамайскі раён • Савецкі раён • Фрунзенскі раён • Цэнтральны раён

 

Адміністрацыйны падзел Беларусі

Брэсцкая вобласць • Віцебская вобласць • Гомельская вобласць • Гродзенская вобласць • Магілёўская вобласць • Горад Мінск • Мінская вобласць

 

Гарады-героі

Адэса
 •
Керч
 •
Кіеў
 •
Ленінград
 •
Масква
 •
Мінск
 •
Мурманск
 •
Новарасійск
 •
Севастопаль
 •
Смаленск
 •
Сталінград
 •
Тула
 •
Брэсцкая крэпасць (крэпасць-герой)

 

Гарады Мінскай вобласці

Мінск ^{(не ўваходзіць у яе склад)} · Барысаў · Беразіно · Валожын · Вілейка · Дзяржынск · Жодзіна · Заслаўе · Капыль · Клецк · Крупкі · Лагойск · Любань · Маладзечна · Мар’іна Горка · Мядзел · Нясвіж · Салігорск · Слуцк · Смалявічы · Старыя Дарогі · Стоўбцы · Узда · Фаніпаль · Чэрвень