Прывілей 1432 года — заканадаўчы акт, выданы 15 кастрычніка 1432 г. польскім каралём Ягайлам са згоды вялікага князя літоўскага Жыгімонта Кейстутавіча. Акт ураўноўваў буйнейшых феадалаў праваслаўнага веравызнання ў некаторых правах з феадаламі каталіцкага веравызнання.

Прыняты ў час грамадзянскай вайны ў ВКЛ, акт быў закліканы пазбавіць палітычнай падтрымкі вялікага князя рускага Свідрыгайлу.

Палажэнні |

Рэгулюючы перадусім пытанні ўнутранай палітыкі краіны, скіраваныя на згашэнне канфлікту ўнутры краіны, надаваў феадалам ВКЛ праваслаўнага веравызнання права свабоднага распараджэння (з фармальным дазволам вялікакняскага ўрадніка) як вотчыннай, так і пажалаванай землямі, а таксама пашыраў іншыя льготы, атрыманыя каталіцкімі баярамі згодна з актам Гарадзельскай уніі (1413). Прыватныя ўладальнікі атрымлівалі таксама права далучэння да гербавага брацтва з тымі баярамі, якія атрымалі гербы ў 1413 годзе, на што патрабавалася фармальная згода іх польскіх аднагербоўнікаў. Разам з тым, прыватныя землеўладальнікі атрымлівалі абавязак сплачваць дзякла^[1][2]. Згодна з меркаваннем М. Доўнар-Запольскага, у дзеянне прывілея былі ўключаныя ў тым ліку пажалаванні г. зв. да волі і ласкі гаспадарскай (рус.: до воли и ласки господарской)^[3] (зямля, пажалаваная вялікім князем на нявызначаны тэрмін).

Выдадзены ад імя тагачаснага караля польскага і вярхоўнага князя літоўскага Ягайлы, аднак не быў ім зацверджаны, з прычыны чаго фармальнай чыннасці не меў^[4]. Праз два гады дапоўнены прывілеем 1434 года, які фактычна пацвярдзіў апублікаваныя ў прывілеі палажэнні^[1][2]

Перадумовы |

Тэкст прывілея мае прамыя ўказанні на палітычныя перадумовы прыняцця акту, а менавіта імкненне да заспакаення варагуючых бакоў у міжфеадальным і ўрадавым канфлікце 1432—1439 гг. Тэкст прывілея ўказвае на прыхільнікаў прэтэндэнта на вялікае княжанне літоўскага Свідрыгайлы, у адрас якіх з мэтай захавання дабрабыту краіны і прысягі Ягайлу і выдадзены прывілей^[5][6]. Прывілей, аднак, фактычна не змяніў у лепшы бок становішча іншага прэтэндэнта на вялікакняскі сталец, Жыгімонта Кейстутавіча^[6], які на той момант быў прызнаны Каралеўствам Польскім і падтрымліваўся баярамі і князямі захаду і цэнтру ВКЛ. Прыкметныя змены ўнутрыпалітычнага становішча на карысць Жыгімонта Кейстутавіча былі выкліканыя толькі па прыняцці наступнага прывілея ў 1434 годзе, хоць імкненне да ўраўнання правоў праваслаўных і каталіцкіх землеўладальнікаў было выкарыстана Свідрыгайлам як адна з нагод для працягу барацьбы за вялікакняскі пасад^[7][8]. Іншым мажлівым фактарам прыняцця прывілея магло стаць імкненне зацікавіць феадалаў усходніх земляў ВКЛ пытаннем дарэчнасці Крэўскай уніі, якое было негалосна ўзнятае баярамі заходніх і цэнтральных зямель ВКЛ^[9].

Буйныя княскія землеўладальнікі ў часе канфлікту перайшлі пераважна на падтрымку Свідрыгайлы, што, меркавана, магло стаць фактарам распаўсюджвання палажэнняў прывілеяў і на княскіх уладальнікаў, не згаданых у прывілеях 1413 і 1387 гг.^[10], пагатоў, у часы Вітаўта адзначылася пэўнае выцясненне баярамі князёў з вялікакняскага двара^[11]. З іншага боку, княскія землеўладальнікі практычна ва ўсе часы існавання ВКЛ, у тым ліку і да выдання прывілея 1387 г., карысталіся практычна поўным імунітэтам у межах сваёй зямельнай уласнасці. Так, уладанні княскіх галінаў краіны не мелі патрэбы ў фармальным спраўджванні зямельных здзелак на продаж, дараванне ці завяшчанне і, больш за тое, мелі права выдаваць права сваім слугам службы па ўласным жаданні (кому похотят), маючы нават права суду і адміністрацыі ў межах уладаннях^[12]. Фактычна тыя ж правы, што гарантаваў прывілей 1432 года, атрымлівалі некаторыя рэгіёны, што захоўвалі нутранае самакіраванне, але ў якіх пазней гуртаваліся прыхільнікі Свідрыгайлы: так, адзін з ранейшых абласных прывілеяў Віцебскаму намесніцтву захоўваў правы Грозденскага прывілея ў тым ліку для каталікоў, якія перайшлі ў праваслаўе, чым у сутнасці рабіў прывілей 1432 года ў гэтым рэгіёне бессэнсоўным. Апроч гэтага, права вольнага распараджэння маёнткам і права ўдавы на дзель зямлі па смерці мужа закладзенае ў адным з прывілеяў Полацкаму намесніцтву часоў Вітаўта^[13].

Зноскі

Літаратура |

• Нарысы гісторыі Беларусі. У 2-х ч. Ч. 1. М. П. Касцюк, У. Ф. Ісаенка, Г. В. Штыхаў і інш. — Мн.: Беларусь, 1994. — 527 с.: іл. ISBN 5-338-00929-3 (ч. 1), ISBN 5-338-01083-6. С.124-125;