Горад Ольштын польск.: Olsztyn Сцяг Герб Краіна Польшча Ваяводства Вармінска-Мазурскае Павет Горад на правах павета Каардынаты 53°47′ пн. ш. 20°29′ у. д.HGЯO Кіраўнік Пётр Гжымовіч[d] Заснаваны 31 кастрычніка 1353 Першае згадванне XIV стагоддзе Ранейшыя назвы ням.: Allenstein; Старапольская: Holstin; Старапруская: Alnāsteini; літ.: Olštynas Горад з 1353 Плошча 88,328 км² км² Вышыня цэнтра 88 м Насельніцтва 174 641[1] чалавек (2013) Шчыльнасць 1977 чал./км² чал./км² Часавы пояс UTC+1, летам UTC+2 Тэлефонны код +48 (+48) 089 Паштовыя індэксы 10-001 да 11-041 Аўтамабільны код NO TERC TERC (GUS) 2862011 Афіцыйны сайт miasto.olsztyn.pl (польск.) (ням.)  Ольштын на карце Польшчы

Ольштын на Вікісховішчы

О́льштын (польск.: Olsztyn, ням.: Allenstein) — горад на правах павета на паўночным усходзе Польшчы. Сталіца Вармінска-Мазурскага ваяводства. Насельніцтва — 174 668 чалавек (2014 год)^[2]; з прыгарадамі ўтварае гарадскую агламерацыю з насельніцтвам каля 300 тыс. чал. Размешчаны на ўзвышшы Мазурскае паазер'е (У межах горада 11 азёр), на р. Лына. Вузел аўтамабільных дарог і чыгунак рэгіянальнага значэння. Найбліжэйшы міжнародны аэрапорт — імя Ф. Шапена ў Варшаве, за 180 км на поўдзень ад Ольштына^[3].

Гісторыя |

Заснаваны ў 1334 як умацаванне Тэўтонскага ордэна на р. Лына [прус. Альна (Alna), ням. Але (Alle), рус. Лава]. У 1353 атрымаў гарадскія правы і нямецкую назву Аленштайн (Allenstein — замак на Але), сярод польскага насельніцтва ў 14 ст. быў вядомы як Holstin, пазней Olstyn. У 15 ст. аб’ект барацьбы паміж Польшчай і Тэўтонскім ордэнам: у 1414 захоплены войскамі Ягайла ў час т.зв. Галоднай вайны; у 1440 увайшоў у склад Прускага саюза (уніі), які аб’яднаў гарады, варожыя да ордэна. У час Трынаццацігадовай вайны 1454—1466 гадоў стаў у 1454 годзе цэнтрам паўстання супраць ордэна, у 1455 годзе ўзяты войскамі ордэна. Паводле 2-га Таруньскага міру 1466 года адышоў да Польшчы^[3].

У 16 ст. актыўна развіваўся дзякуючы выгоднаму геаграфічнаму размяшчэнню на гандлёвых шляхах паміж Кёнігсбергам і Варшавай і блізка да балтыйскіх портаў. У 1521 вытрымаў аблогу войскаў Тэўтонскага ордэна, абаронай Ольштына кіраваў М. Капернік. У 17 — пачатку 18 стст. сур’ёзна пацярпеў ад пажараў (1620, 1624, 1657, 1669), чумы (1624, 1709—1712), уварванняў шведскіх (1655, 1708) і брандэнбургскіх войскаў (1656) у час Паўночнай вайны 1655—1660 і Паўночнай вайны 1700—1721^[3].

У 1772 у выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай увайшоў у склад Прусіі. Пасля яе паражэння ў руска-пруска-французскай вайне 1806—1807 заняты французскімі войскамі, але па ўмовах Тыльзіцкага міру 1807 застаўся ў складзе Прусіі. З 1818 цэнтр аднайменнай акругі. Рост Ольштына паскорыўся ў другой палове 19 ст. з адкрыццём у 1872 чыгункі да г. Торн (Торунь), развіццём сеткі медыцынскіх і адукацыйных устаноў, з’яўленнем машынабудаўнічых заводаў і бойні. У 1910 атрымаў статус асобнай гарадской акругі, колькасць насельніцтва Ольштына дасягнула 33 тыс. чал^[3].

У перыяд Першай сусветнай вайны заняты ў жніўні 1914 года расійскімі войскамі, але пасля правалу Усходне-Прускай аперацыі 1914 пакінуты імі. Паводле ўмоў Версальскага мірнага дагавора 1919 у 1920 — месца правядзення плебісцыту аб дзяржаўным ладзе горада (больш за 97 % тых, хто прымаў удзел у галасаванні, выказалася на карысць Германіі)^[3].

У час Другой сусветнай вайны, 22 студзеня 1945, узяты войскамі 2-га Беларускага фронту ў час Усходне-Прускай аперацыі 1945, сур’ёзна пацярпеў ад пажару. З 1945 у складзе Польшчы, германскае насельніцтва было выселена з горада. З 1946 цэнтр Альштынскага ваяводства. У другой палове 20 ст. развіваўся як адукацыйны і прамысловы цэнтр. З 1972 адзін з цэнтраў біскупства Варміі (з 1992 — архібіскупства). З 1999 адміністрацыйны цэнтр Вармінска-Мазурскага ваяводства^[3].

Славутасці |

Альштынскі замак

Гістарычны цэнтр Ольштына размешчаны на правым беразе р. Лына. Адна з архітэктурных дамінант Старога горада — гатычны Альштынскі замак (1346—1353, перабудаваны ў 15-16 стст. і ў 1911). На адной са сцен унутранай галерэі замка захавалася выкананая М. Капернікам у 1517 годзе астранамічная табліца.

Вуліца Старамейская, удалечыні — Высокая брама

Для ўезду ў абаронены сценамі Стары горад пабудаваны тры брамы, у т.л. гатычная Верхняя (з сярэдзіны 19 ст. — т.зв. Высокая) брама (14 ст., перабудавана ў 1788 і 1858).

Кафедральны сабор Святога Якуба

Старая ратуша

Сярод пабудоў 14-16 стст. таксама:

• 
  Старая ратуша (сяр. 14 ст., перабудавана ў 1623—1624; вежа адноўлена ў 2003)


• 
  кафедральны сабор Св. ап. Якуба ў стылі цаглянай готыкі (1315—1445, перабудаваны ў 1721 і 1868);


• гатычны касцёл Св. Лаўрэнція ў раёне Гуткова (кан. 14 ст.), у час рэстаўрацыі якога ў 2007 адкрыты фрэскі 14-15 стст.),


• т.з. Іерусалімская капліца (1565, перабудавана ў 1609 і 1775)^[3].

Падмуркі шэрагу збудаванняў Старога горада таксама адносяцца да 15-16 стст.; архіт. каштоўнасць уяўляе забудова Рыбнай плошчы^[3].

Сярод помнікаў грамадзянскай архітэктуры:

• біскупскі палац (1771-72, перабудаваны ў 1907 з элементамі стылю мадэрн),


• Польскі дом (19 у.),


• будынак адміністрацыі ваяводства ў духу позняга мадэрну (1908-11),


• Новая ратуша ў стылі неарэнесанс (1912-15)^[3].

Сярод царкоўных пабудоў кан. 19 — пач. 20 стст.:

• евангелічная царква Хрыста Збавіцеля ў неагатычным стылі (1876-77, пашырана ў 1899)


• капліца ў неагатычным стылі (1905, арх. П. Зерах; з 1946 праваслаўная Пакроўская царква),


• касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі ў Дайтках (1878),


• 
  касцёл Найсв. Сэрца Ісуса (1901-02, арх. Ф. Хайтман),


• касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі (1913-14, арх. Л. Дзім);


• касцёл Св. Іосіфа ў неараманскім стылі (1912—1913, арх. Хайтман)


• касцёл Хрыста Валадара ў стылі неарэнесанс (1927).

Помнік М. Каперніку

Таксама захаваліся: чыгуначны мост-віядук цераз р. Лына (1872-73), былая воданапорная вежа (1897, цяпер астранамічная абсерваторыя). На вуліцах горада пастаўлены скульптуры: Страсцей Хрыстовых (пач. 18 ст.), Ісуса Хрыста (1737), Св. Яна Непамуцкага (1869). Помнікі М. Каперніку (1914), А. Міцкевічу (1965), манумент «Вызваленне» (1949-53, скульптар К. Дунікоўскі)^[3].

У горадзе размешчаны замкавы парк і парк імя Я. Кусацінскага. Гадскі лесапарк займае 1/4 тэрыторыі Ольштына^[3].

Культура |

Вармінска-Мазурскі ўніверсітэт

Ольштын — важны цэнтр адукацыі і культуры на паўночным усходзе Польшчы. Сярод вышэйшых навучальных устаноў — Вармінска-Мазурскі ўніверсітэт (утвораны ў 1999 аб’яднаннем 3 вышэйшых школ); вышэйшыя школы: інфарматыкі і кіравання імя Т. Катарбінскага (1996), інфарматыкі і эканомікі (1997), імя Ю. Русецкага (1997; педагагічная). Дзейнічае найстарэйшая ў Польшчы духоўная семінарыя, заснаваная ў 1565 годзе^[3].

Тэатр імя Стэфана Ярача

Дзейнічаюць Вармінска-Мазурскі музей у замку (1945), музеі спорту (1989) і прыроды, мастацкая галерэя (1958), культурны цэнтр Ольштына (2001). У горадзе функцыянуюць драматычны тэатр імя Стэфана Ярача (1925), лялечны тэатр (1953), філармонія імя Ф. Нававейскага (1946), планетарый (1973) і абсерваторыя (1979). Ладзяцца міжнародны музычны фестываль «Блюзавыя ночы» (з 1984) і тэатральны фестываль «Артыстычнае лета» (з 1996)^[3].

«Хала Ураня»(польск.) бел.

Універсальная спартыўная зала «Хала Ураня»(польск.) бел. (2,5 тыс. месцаў), дзе прымае супернікаў мужчынскі валейбольны клуб «АЗС Ольштын» (1950) — 5-разовы чэмпіён краіны (1973—1992)^[3].

Эканоміка |

Завод Michelin

Ольштын з’яўляецца галоўным індустрыяльным цэнтрам найменш эканамічна развітага ваяводства Польшчы. Вядучыя галіны прамысловасці: хімічная, харчовая, дрэваапрацоўчая. Найбуйнейшае прадпрыемства — шынны завод^[pl] (былы «Stomil»; з 1995 належыць французскай кампаніі «Michelin»; вырабляе шыны для легкавых і цяжкіх грузавых аўтамабіляў, сельскагаспадарчых машын, корд і інш.; магутнасць каля 15 млн шт. у год, адзін з найбуйнейшых у свеце)^[3].

Харчовая прамысловасць прадстаўлена прадпрыемствамі польскіх («Indykpol» — перапрацоўка мяса птушкі, «Animex» — мясныя вырабы; «Polmlek» — перапрацоўка малака, таксама вытворчасць замарожаных прадуктаў і інш.) і замежных (у т.л. дацкай «Danisco» — вырошчванне малочнакіслых бактэрый; адзін з найбуйнейшых у свеце цэнтраў) кампаній. Завод па вытворчасці камбікармоў (кампанія «Wipasz»). Вытворчасць мяккай і корпуснай мэблі (фірмы MMI, «Mebelplast», «BRW Sofa»), абсталявання для хімічнай («Obram»), малочнай, піваварнай прамысловасці, вырабаў з металу, металічных ёмістасцей, дарожных знакаў, пакавальных матэрыялаў, прамысловай керамікі і інш. Асноўныя сектары сферы паслуг — транспарт і сувязь, банкаўскі і страхавы бізнес, аптовы і рознічны гандаль, адукацыя. Распрацоўка тэлекамунікацыйных тэхналогій (фінская кампанія «Eltel Networks»)^[3].

Музей Варміі і Мазур |

Замак Вармінскага капітула. У 1348 г. пачалося ўзвядзенне старога крыла замка. У больш познія часы будынак паднялі на адзін паверх, а ў XV—XVI стагоддзях былі прыбудаваны паўднёвае крыло і верхняя частка вежы. У перыяд 1516—1521 гадоў адміністратарам замка ў Ольштыне быў Мікалай Капернік. Замак—прыклад гатычнай архітэктуры, з 1945 года тут размяшчаецца Музей Варміі і Мазур. Многія дзесяцігоддзі музей збірае каштоўныя помнікі мінулага Вармінска-Мазурскага рэгіёна. Экспазіцыі, рэгулярна арганізуюцца музеем, прадстаўляюць сходу экспанатаў з розных абласцей.

Музей прапануе сваім гасцям паказы рыцарскіх турніраў, мерапрыемствы па назвай «Чацвер з Каперніка». Тут праводзяцца агульнапольскія замкавыя сустрэчы «Спяём паэзію» і канцэрты камернага ансамблю «Про Музыка Антыква» (Pro Musica Antiqua), дзеючага
пад апекай Музея Варміі і Мазур і многія іншыя культурныя мерапрыемствы.

Побач з замкам працякае рака Лына, па якой можна даплыць да польска-расійскай мяжы, а пасля яе перасячэння, па рацэ Прэголь, да Калінінграда.

Сярод шматлікіх унікальных, сапраўдных экспанатаў ольштынскага замка найважнейшым з’яўляецца змешчаная на сцяне ўнутранай галерэі астранамічная эксперыментальная табліца Мікалая Каперніка 1517. З яе дапамогай астраном праводзіў даследаванні па пазначэнні лініі раўнадзенства, і яна з’яўляецца адзіным захаваных астранамічных прыборам, ўласнаручна выкананым Капернікам. Пастаянная
выстаўка, прысвечаная Каперніку, размяшчаецца ў двух памяшканнях замка: ва ўнутранай галерэі і зале, які калісьці быў прыватнай кватэрай адміністратара. Гатычныя архітэктура гэтых залаў з’яўляецца цудоўным фонам для экспазіцыі, якая прадстаўляе Мікалая Каперніка як адміністратара ўладанняў капітула, абаронцы Ольштына ў перыяд польска-тэўтонскай вайны, вучонага эканаміста, астранома. Экспазіцыя завяршае прэзентацыя мэблі, якая належыла Каперніка.

Гарады-пабрацімы |

• 
  Бяла-Падляска
  


• 
  Кальп
  


• 
  Шатару
  


• 
  Гельзенкірхен
  


• 
  Калінінград
  


• 
  Луцк
  


• 
  Афенбург
  


• 
  Оснабрук
  


• 
  Рычманд
  


• 
  Рованіемі
  

Вядомыя асобы |

• Тадэвуш Івіньскі


• Войцех Плахарскі


• 
  Андрэй Брухман (1577—1643) — святар, педагог.

Зноскі

Спасылкі |

	Ольштын на Вікісховішчы

• Ольштын.pl


• 
  Гарадская ўправа Ольштына.


• 
  Музей Варміі і Мазураў.

Тэматычныя сайты DMOZ Слоўнікі і энцыклапедыі Большая российская · Britannica (анлайн) Нарматыўны кантроль GND: 4001252-9 · LCCN: n79005067 · NKC: ge932874 · VIAF: 243405975