У гэтага паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Гродна (значэнні).

Горад Гродна Сцяг Герб Краіна Беларусь Вобласць Гродзенская Каардынаты 53°40′ пн. ш. 23°50′ у. д.HGЯO Унутранае дзяленне 2 раёны Глава Мечыслаў Браніслававіч Гой[1] Заснаваны 1128 Першае згадванне 1128[2] Плошча 142,11[3]км² Вышыня цэнтра 90-147 м Водныя аб'екты Нёман Насельніцтва ▲ 368 710 чалавек[4] (2017) Шчыльнасць 2520 чал./км² Нацыянальны склад беларусы — 62,57 %, палякі — 19,74 %, рускія — 12,2 %, украінцы — 1,82 %, іншыя — 3,67 %[5] Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 15 Паштовы індэкс 230000-230029 Аўтамабільны код 4 Афіцыйны сайт http://grodno.gov.by/be/ (бел.)  (англ.)  (кіт.)  (руск.)  Гродна на карце Беларусі ±

Гродна на Вікісховішчы

Гро́дна^{[~ 1][6]} (афіц. транс.: Hrodna, руск.: Гродно, польск.: Grodno) — горад абласнога падпарадкавання на захадзе Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Гродзенскай вобласці і Гродзенскага раёна. Размешчаны ў заходняй частцы вобласці, на берагах ракі Нёман, на мяжы з Польшчай і Літвой (у 15 і 30 км адпаведна). Вузел чыгунак на Вільнюс (Літва), Масты, Беласток (Польшча), аўтадарог на Вільнюс, Ліду, Ваўкавыск. Порт, аэрапорт. Насельніцтва 368 710 чал. (2017)^[4].

Назва |

Нарматыўная форма назвы паходзіць ад беларусізаванай рускай перадачы польскай назвы. Старабеларуская назва «Городен» (або «Городень»), магчыма, паходзіла ад словаў «гарадзіць», «агароджваць». Цяжка з упэўненасцю сказаць, куды прыпадаў націск старажытнарускім—старабеларускім вымаўленні назвы, што ў выніку абумовіла вялікую варыянтнасць назвы ў сучаснай беларускай мове.

Назвы горада на розных мовах, у розны час:

• 
  Городен, Городень, таксама Городна, Городня — старажытнаруская-старабеларуская летапісная назва.


• 
  Гро́дно — паланізаваная назва, з’явілася каля 1560-х гг.^[7]


• 
  Го́радна, Го́радня — мясцовыя варыянты назвы ў 20 ст.
  


• 
  Гаро́дня — сучасная паэтычна-літаратурная назва (М. Багдановіч, У. Караткевіч), папулярная як альтэрнатыва афіцыйнай.


• 
  Grodna — сярэдневяковая лацінская назва (атлас Брауна (1575)).


• 
  Grodno — польская назва.


• 
  Gardinas — літоўская назва.


• 
  Garthen, Garten — нямецкая назва ў сярэдневяковых лаціна- і нямецкамоўных хроніках (таксама Garto^[8]), якая ўжывалася як афіцыйная ў 20 ст., у час нямецкіх акупацый.

Герб Гродна |

Гербам Гродна з’яўляецца так званы Алень Св. Губерта, які быў прыняты 1 кастрычніка 1990 г. Такім самым быў і першы герб горада (1540—1795). Пэўны час (15.6.1988-1.10.1990) выкарыстоўвалася адмена герба без крыжа, але з пяціканцовай зоркай у левым верхнім куце.
У часы Расійскай імперыі горад карыстаўся двума варыянтамі герба з выявай зубра. Больш ранні варыянт быў неафіцыйным гербам горада ў часы СССР.

• Сімволіка Гарадзеншчыны


• 
  

  

  
  

  
  

  Пячатка горада, XVII ст.
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Харугва Гарадзенскага павета
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Герб Гродзенскай губерні (да 1845)
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Гарадскі герб за польскім часам
  

  
  

  
  

Гісторыя |

Гістарычны нарыс |

Гродна — адзін з самых старых гарадоў Беларусі. Ён упершыню быў згадан у 1128 годзе ў Іпацьеўскім летапісе^[9]. У 1376 годзе Гродна быў далучан да ўладанняў князя Вітаўта. Пачынаючы з 1569 года горад знаходзіўся ў складзе Рэчы Паспалітай. У 1795 годзе Гродна быў далучан да Расійскай імперыі, а ў 1801 годзе стаў губернскім горадам. Горад быў цэнтрам паўстання 1863—1864 гадоў на Беларусі.

У ліпені 1920 года ў горадзе ўстаноўлена савецкая ўлада, але ў кастрычніку таго ж года горад быў перададзен пад кіраванне Польшчы аж да верасня 1939 года, калі горад заняла Чырвоная Армія.

23 чэрвеня 1941 года Гродна захоплена нямецкімі войскамі, а 16 ліпеня 1944 года ў ходзе аперацыі «Баграціён» у горад увайшлі савецкія войскі.

З 1991 года ў Рэспубліцы Беларусь.

• Гродна на акварэлях Напалеона Орды, 2-я пал. XIX ст.
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Панарама: Новы і Стары замкі, Каложа
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Францысканы і Каложа
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Касцёл і калегіум езуітаў
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Фара Вітаўта
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Дамініканы
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Жаночы і мужчынскі кляштары бернардзінцаў
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Стары замак
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Палац віцэ-адміністратара
  

  
  

  
  

Старажытнасць |

Да ўзнікнення дзяржаў землі Гарадзеншчыны засялялі плямёны крывічоў, яцвягаў, літвы. Археалагічныя раскопкі паказваюць, што першыя славянскія паселішчы на высокім беразе Нёмана з’явіліся яшчэ ў X ст.. У XII ст. на месцы гэтых паселішчаў узнік горад, які размяшчаўся на скрыжаванні гандлёвых шляхоў і першапачаткова ўяўляў сабой невялікую крэпасць з умацаваным гандлёвым горадам.

Першыя звесткі пра Горадзен змяшчаюцца ў Іпацьеўскім, Лаўрэнцеўскім і Радзівілаўскім летапісах і датуюцца 1127 годам (у савецкай гістарыяграфіі з прычыны няправільнага пераводу летазлічэння памылкова замацавалася дата 1128^[10]; менавіта ад яе па інерцыі лічацца і адзначаюцца юбілеі горада^[11]), калі ён быў сталіцай Гарадзенскага княства. У другой палове XII ст. князі Барыс і Глеб збудавалі царкву, вядомую цяпер як Каложская. У 1241 годзе, пры княжанні Юрыя Глебавіча, горад спустошылі татары, а ў 1284 годзе — нямецкія рыцары.

У XIII ст. мясцовыя княствы пачалі кансалідавацца вакол Наваградка, беручы ўдзел у стварэнні новай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага. З 1270 года Гарадзенскае княства канчаткова ўвайшло ў склад Вялікага Княства Літоўскага.

У ВКЛ |

Пасля далучэння да Вялікага Княства Літоўскага Горадзен быў ва ўладанні вялікага князя Трайдзеня, які ў 1276 годзе пасяліў тут прусаў, што ўцяклі ад крыжакоў^[12].

У XIII—XIV стст. Горадзен вёў упартую барацьбу з Тэўтонскім ордэнам. Прыкладна ў 1300 годзе кашталянам Горадзенскага замка стаў знакаміты Давыд Гарадзенскі, сын Даўмонта і найбліжэйшы паплечнік Гедзіміна. У 1305 годзе ён разам з Гедзімінам каля Горадна разбіў ушчэнт войска крыжацкага комтура Конрада Ліхтэнхагена. На працягу наступных гадоў ён не толькі паспяхова адбіваў варожыя напады, але і сам наносіў крыжакам удары. У 1326 годзе Давыда Гарадзенскага па-здрадніцку забіў мазавецкі шляхціч Андрэй Гост.

У 1376 годзе Горадзень перайшоў у валоданне князя Вітаўта, які зрабіў горад у 1392 годзе другой сваёй сталіцай (агулам у 1386—1430 гадах вялікі князь наведаў Горадзень 31 раз^[13]). У кан. XIV ст. Вітаўт заснаваў у горадзе Фарны касцёл. Неўзабаве Горадзень стаў найслаўнейшым, пасля Вільні, горадам краіны. Горадзенская харугва ў складзе войска Вялікага Княства Літоўскага ўдзельнічала пад кіраўніцтвам Вітаўта ў Грунвальдскай бітве.

Са скасаваннем у 1413 годзе княстваў, Горадна стала павятовым горадам Троцкага ваяводства. У 1391 годзе яно атрымала няпоўнае, а ў 1496 — поўнае Магдэбургскае права. У Горадне ўтварылася магістратура, а ў 1540 г. горад атрымаў уласны герб «у блакітным полі алень святога Губерта з залатым крыжам паміж рагамі»^[14]. У 1543—1601 гадах у Горадне дзейнічала «Літоўская капэла» — адзін з найбольш ранніх музычных калектываў на Беларусі.

У 1560—1561 гадах Гродна займала вялікую тэрыторыю, складалася з права- і левабярэжнай частак, у горадзе былі тры плошчы (старадаўнія «Нямецкі» і «Занёманскі» рынкі), 32 вуліцы і 5 трактаў^[13].

Гравюра Адэльгаўзера-Цюнта, 1568. На дальнім плане бачна панарама сярэдневяковага Гродна

У Рэчы Паспалітай |

Кароль польскі і вялікі князь літоўскі Стэфан Баторый у 1576 годзе перабудаваў палац, вядомы як Стары Замак, у якім да 1586 года размяшчалася яго рэзідэнцыя. Па смерці Стэфана Баторыя ў сувязі з тым, што паміж прыдворнымі медыкамі ўзнікла спрэчка, 14 снежня 1586 года ў Гродне правялі першае на тэрыторыі Усходняй Еўропы анатамаванне яго цела. Станам на 1588 год у месце было больш за 700 будынкаў, 31 вуліца, цэхі рамеснікаў-металістаў, цагельнікаў, ганчароў, целляроў і інш. У 1589—1795 гадах Гродна — цэнтр эканоміі. У 1633 годзе ў Гродне прымалі Венецыянскае пасольства.

У гэтыя часы ў Гродне распачалі сваю дзейнасць манаскія ордэны езуітаў, дамініканцаў, францысканцаў, бернардзінак, брыгітак, кармелітаў і баніфратаў (першы каталіцкі аўгусцінскі кляштар з’явіўся ў месце яшчэ ў XV ст.). Пасля Берасцейскай уніі ў Гродне імкліва распаўсюджваецца ўніяцтва. Да канца XVIII стагоддзя ў горадзе было 9 касцёлаў і 2 уніяцкія кляштары.

З другой паловы XVII ст. пачаўся час эканамічнага заняпаду ў развіцці Гродна, што было наступствам шляхецкай анархіі і шматлікіх спусташальных войнаў.

У вайну паміж Масковіяй і Рэччу Паспалітай (1654—1667) Гродна ў 1655—1657 захапілі і спустошылі маскоўскія войскі. У 1673 годзе прынята соймавая канстытуцыя, паводле якой у месце мусіў праводзіцца кожны трэці сойм Рэчы Паспалітай. У 1678 годзе тут адбыўся першы генеральны сойм, на якім зацвердзілі Андрусаўскі дагавор аб перамір’і паміж Масковіяй і Рэччу Паспалітай і ўтварылі саюз паміж дзвюмі дзяржавамі супраць Турцыі.

У Паўночную вайну (1700—1721) у 1702—1708 гадах Гродна некалькі разоў пераходзіла з рук у рукі, было разбурана і разрабавана расійскімі і шведскімі войскамі, а ў 1709—1710 гадах горад перажыў чумную пошасць, у выніку якой загінула значная частка насельніцтва.

У 1705 годзе ў Гродне, у Фарным Касцёле, адбылася сустрэча паміж каралём польскім і вялікім князем літоўскім Аўгустам Моцным і расійскім імператарам Пятром I, якія выпрацоўвалі супольную палітыку супраць шведскага караля Карла XII. Вялікую шкоду нанеслі гораду пажары 1675, 1720, 1750 і 1782 гадоў.

У другой палове XVIII ст. у Гродне працавалі дзяржаўныя ўстановы Вялікага Княства Літоўскага — Скарбовая камісія, Ваенная камісія, асэсарскі суд. У 1775 годзе ў Гродна з Мінска і Навагрудка перанеслі пасяджэнні вярхоўнага суда Вялікага Княства Літоўскага — Галоўнага трыбунала. У 1793 годзе горад атрымаў статус сталіцы Гродзенскага ваяводства.

У 1760-я—1770-я гады^[15] гарадзенскі староста, падскарбі надворны літоўскі Антоній Тызенгаўз заснаваў у месце і яго ваколіцах шэраг мануфактур: суконную, збройную, панчошную, карэтную і г. д. Ён жа адкрыў першы ў Гродне тэатр. З 1775 па 1781 год у месце існавала медыцынская акадэмія, якую ў 1781 годзе перанеслі ў Вільню на правах медыцынскага факультэта Віленскага ўніверсітэта. Створаная на сродкі Антонія Тызенгаўза Гродзенская музычная трупа пасля пераводу ў Варшаву дала пачатак Варшаўскай оперы.

19 красавіка 1776 года ў Гродне заснавалі камісію добрага парадку, якая займалася ўпарадкаваннем горада, паляпшэннем яго гаспадарча-фінансавага становішча. У кампэтэнцыю камісіі таксама ўваходзілі пытанні ўпарадкавання гарадскага архіва, складання інвентароў і планаў, супрацьпажарная бяспека, будаўніцтва, санітарна-гігіенічныя мерапрыемствы, рэвізія шпіталяў і інш. Адным з вынікаў дзейнасці камісіі стала адбудова ў 1784 годзе Гродзенскай гарадской ратушы^[15].

27 мая 1793 года ў Гродне ў будынку Новага Замка адбыўся апошні сойм Рэчы Паспалітай (г. зв. «нямы сойм»), які зацвердзіў другі падзел Рэчы Паспалітай. Гродна было адным з цэнтраў паўстання 1794 года пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі (гэтак, сюды перавялі з Вільні Цэнтральную дэпутацыю Вялікага Княства Літоўскага). У 1795 годзе ў выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай горад апынуўся ў складзе Расійскай імперыі. 25 лістапада таго ж года ў Гродне адбылося адрачэнне ад стальца апошняга караля польскга і вялікага князя літоўскага — Станіслава Аўгуста Панятоўскага.

• Гравюры і планы Гродна


• 
  

  

  
  

  
  

  Браўн і Хогенберг, 1575
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Т. Макоўскі, 1600
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Крогт пв. Хогенберг, 1623
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  1655
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Кустос, XVII ст.
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Лясор, 1713
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  (памылкова) Бодэнер, 1729
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  1758
  

  
  

  
  

У Расійскай Імперыі |

Паўстанцы ў Гродне, 1864

З 1801 года Гродна стала цэнтрам губерні. У гэты час усе гарадскія прывілеі вывезлі ў Санкт-Пецярбург і Вільню. Далучэнне да Расіі пазбавіла Гродна ранейшых правоў, замарудзіла развіццё эканомікі і культуры.

У вайну 1812 года ў горад 2 ліпеня ўвайшлі войскі Напалеона. Гродна стала цэнтрам аднайменнага дэпартамента Вялікага Княства Літоўскага, адноўленага Напалеонам. У горадзе сфарміраваўся аддзел Нацыянальнай гвардыі Вялікага Княства з 290 чалавек, жандармерыя з 856 чалавек. Таксама ў Гродне ішоў набор рэкрутаў у літоўскія пяхотныя і кавалерыйскія часткі. З губерні ў войска Вялікага Княства было набрана каля 6400 чалавек, з іх паводле загадаў аб мабілізацыі 2495 пяхотнікаў і 1103 кавалерысты. Літоўскія часткі ўдзельнічалі ў баях супраць расійскага войска на канцавым этапе вайны 1812 года, а таксама ў кампаніях 1813 і 1814 гадоў. Расійскія войскі ізноў занялі горад 8 снежня.

Гродна было адным з цэнтраў нацыянальна-вызваленчага руху Польшчы і Вялікага Княства Літоўскага ў 1830 годзе. У 1862 годзе праз горад была пабудавана Пецярбургска-Варшаўская чыгунка, што паспрыяла развіццю рамесных майстэрняў, дрэваапрацоўчай і тытунёвай прамысловасці.

У 1863 годзе Гродзенская губерня стала эпіцэнтрам нацыянальна-вызваленчага паўстання пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага. Перад паўстаннем К. Каліноўскі і В. Урублеўскі ўтварылі ў месце рэвалюцыйную арганізацыю.

У 1885 годзе адбыўся вялікі пажар, які значна пашкодзіў гістарычны цэнтр Гродна. У канцы XIX ст. у месце працавалі 73 прамысловыя прадпрыемствы.

У Першую сусветную вайну 21 жніўня 1915 г. Гродна занялі войскі кайзераўскай Германіі і ўключылі яе ў склад нямецкай адміністрацыйнай адзінкі «Ober-Ost».

На думку польскіх гісторыкаў, у канцы вайны нямецкія ўлады праводзілі ў Гродне палітыку аслаблення польскага ўплыву: горад аддзялілі ад Царства Польскага демаркацыйнай мяжой, што перашкаджала кантактам паміж мясцовымі палякамі і ўладамі ў Варшаве. Паводле гэтага ж меркавання, немцы падтрымлівалі беларускія і літоўскія арганізацыі, якія ў той час фарміраваліся ў Гродне, і адначасова знішчалі польскія^[16]. Апроч таго, яны не дазвалялі фарміраваць польскую адміністрацыю^[16].

• Даўнія графічныя выявы горада


• 
  

  

  
  

  
  

  Новы замак
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Капліца пры Новым замку
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Гарадніца, 1789
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Каложcкая царква, 1852
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Каложcкая царква, 1866
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Каложа і замкі
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Каложа і Нёман
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Новы і Стары замкі
  

  
  

  
  

У БНР |

Беларуская камендатура ў Гродне (пач. 1919).

25 сакавіка 1918 Рада БНР абвясціла Гарадзеншчыну (разам з горадам Беластокам) тэрыторыяй Беларускай Народнай Рэспублікі. Нямецкія войскі не перашкаджалі ўтварэнню ўстаноў БНР^[16]. У лістападзе ў Гродне пачаў дзейнічаць беларускі камітэт культурна-нацыянальнай сувязі^[17]. 19 лістапада таго ж года ў Гродне ўтварылася Беларуская Рада, у снежні сюды пераехаў урад БНР на чале з Антонам Луцкевічам, пачалося фарміраванне беларускага войска: арганізаваны 1-ы Беларускі полк пяхоты, асобны батальён Гродзенскай камендатуры і Беларускі гусарскі эскадрон.

У 1919—1921 гадах беларускую культурна-асветніцкую працу ў Гродне праводзіла Грамада беларускай моладзі: утварылася 1-я Гродзенская агульная беларуская школа, Фарштацкая (Занёманская) школа, Гродзенская беларуская прытулкавая школа; дзейнічалі Беларуская школьная рада і Гродзенская цэнтральная Беларуская вучыцельская рада, выдавалася газета «Беларускае слова».

За польскім часам |

10 красавіка 1919 года Гродна занялі польскія войскі. Горад уключылі ў склад часовай польскай адміністрацыйнай адзінкі — Грамадскага кіравання ўсходніх земляў (ГКУЗ). З 7 чэрвеня 1919 года Гродна — цэнтр павета Віленскай акругі ГКУЗ.

У савецка-польскую вайну ў 1920 годзе бальшавікі захапілі Гродна і ўтрымлівалі яго дзесяць тыдняў. У выніку савецка-літоўскіх перамоў, падчас якіх тэрыторыя Беларусі разглядалася як расійская, яны далі згоду на максімальнае задавальненне тэрытарыяльных патрабаванняў літоўцаў (у тым ліку фармальна перадалі ім Гродна). Літоўскі бок абавязваўся спыніць на сваёй тэрыторыі дзейнасць «антысавецкіх арганізацый і груп», у тым ліку органаў БНР i польскіх арганізацый. Пасля таго, як Гродна занялі польскія войскі, структур ГКУЗ ужо не аднаўлялі. 20 снежня горад уключылі ў Наваградскую акругу Польскай Рэспублікі.

Згодна з умовамі Рыжскага мірнага дагавора (1921) Гродна афіцыйна стала часткай Польскай дзяржавы, дзе 19 лютага 1921 года ўвашла ў склад Беластоцкага ваяводства, цэнтр павета. За польскім часам насельніцтва горада павялічылася з 40 тыс. чал. (1926) да 49 тыс. (1931). У Гродне дзейнічалі гарадская рада, акруговы камітэт і гарадскія аддзяленні Таварыства беларускай школы, беларускія палітычныя арганізацыі, працавала Гродзенская беларуская гімназія. Аднак у 1930-я гады польскія ўлады зачынілі ўсе беларускія школы Гродна^[18].

У 1927 годзе Ян Каханоўскі заснаваў Гродзенскі заапарк, у 1920 г. па ініцыятыве Юзафа Ядкоўскага ўтворан Гродзенскі гісторыка-археалагічны музей. Польскія ўлады праводзілі археалагічныя даследаванні Старога Замка, пачалі яго рэстаўрацыю.

• Гродна за польскім часам


• 
  

  

  
  

  
  

  Плошча Стэфана Баторыя
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  У цэнтры горада
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Панарама горада
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Вуліца Брыгіцкая
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Гарадскі мост
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Дзяржаўная тытунёвая фабрыка
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Панарама горада
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Краявід кляштара бернадынак, знішчанага ў 1950-я гг.
  

  
  

  
  

Другая сусветная вайна |

З 20 па 22 верасня 1939 г. працягвалася барацьба польскіх войск з Чырвонай Арміяй за Гродна^[19].

У верасні 1939 года, пры падзеле Польшчы Германіяй і СССР, Заходняя Беларусь разам з Гроднам увайшла ў склад СССР і ў лістападзе 1939 года ў выніку Уз’яднання Беларусі стала часткай Беларускай ССР.

На другі дзень пасля пачатку Вялікай Айчыннай вайны Гродна было захоплена войскамі гітлераўскай Германіі (23 чэрвеня 1941). Гітлераўцы ўсталявалі жорсткі акупацыйны рэжым. Было забіта і закатавана ў лагеры смерці пад Фолюшам каля 33 тысяч чалавек. У канцэнтрацыйных лагерах была знішчана большая частка яўрэйскага насельніцтва горада. Гродна было цэнтрам партызанскага і падпольнага антыфашысцкага руху.

Падчас Віленскай і Беластоцкай аперацыі 1944 года горад быў вызвален войскамі 3-га Беларускага фронту (16 ліпеня).

У БССР |

З верасня 1944 года Гродна — абласны цэнтр Беларускай ССР.

У выніку вайны Гродна значна пацярпела. Хоць большую частку помнікаў архітэктуры і атрымалася захаваць, аднак савецкія ўлады знішчылі шэраг значных гарадзенскіх славутасцей: Фару Вітаўта, ратушу, некаторыя кляштары, у тым ліку базыльян, кварталы старой забудовы ўздоўж вуліцы Падольнай.

Даваеннага ўзроўню насельніцтва Гродна дасягнула толькі ў сярэдзіне 1950-х гадоў. У гэты перыяд горад пачаў ператварацца ў буйны цэнтр прамысловасці на захадзе Беларусі, колькасць жыхароў к 1988 года павялічылася ў 5 разоў у параўнанні з 1939 г.

У Рэспубліцы Беларусь |

З 1991 года Гродна — у складзе Рэспублікі Беларусь.

У 2005 годзе пачалася перабудова гістарычнага цэнтра горада. У 2008 годзе Беларускае добраахвотнае таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры заявіла пра парушэнні Закона аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны пры яе правядзенні^[20]: праводзіцца руйнаванне культурнага пласту на Савецкай плошчы, плануецца знос 28 будынкаў у стылі канструктывізму па вуліцах Міцкевіча, Горкага і 17-га верасня і пабудова там сучаснага гасцінічнага комплексу, асноўны транспартны паток накіроўваецца ў небяспечнай блізкасці ад Новага і Старога Гродзенскіх замкаў; планы аднаўлення ратушы і Фары Вітаўта не рэалізоўваюцца.

Панарама Гродна. Акварэль Н. Орды, XIX стагоддзе

Насельніцтва |

• 
  XVI стагоддзе: 1588 — 4 тыс. чал.


• 
  XIX стагоддзе: 1856 — 18,4 тыс. чал.; 1897 — 46,9 тыс. чал.


• 
  XX стагоддзе: 1913 — 63 тыс. чал.; 1931 — 49 тыс. чал.; 1939 — 57,2 тыс. чал.; 1956 — 65 тыс. чал.; 1965 — 98 тыс. чал.; 1980 — 202 тыс. чал.; 1985 — 247 тыс. чал.; 1988 — 272 тыс. чал.


• 
  XXI стагоддзе: 2005 — 317 366 чал., у т.л. беларусы — 62,3 %, палякі — 24,8 %, рускія — 10,1 %, украінцы — 1,8 %, яўрэі — 0,4 %, літоўцы — 0,2 %, татары — 0,2 %, іншыя нацыянальнасці — 0,4 %; 2006 — 318,6 тыс. чал.; 2008 — 337,4 тыс. чал.; 2009 — 327 540 чал. (перапіс)^[5]; 2012 — 346,6 тыс. чал.^[21]; 2015 — 361 352 чал.^[22]; 2016 — 365 610 чал.^[23]; 2017 — 368 710 чал.^[4]

Эканоміка |

Вядучымі галінамі ў горадзе з’яўляецца машынабудаванне і металаапрацоўка, хімічная, тэкстыльная, гарбарна-абутковая, будматэрыялаў. Найбольш буйныя прадпрыемствы — «Гродна Азот», «Гродна Хімвалакно» і «Белкард».

Гродна — буйны прамысловы цэнтр Беларусі.
У 2006 г. прамысловымі прадпрыемствамі выраблена прадукцыі на суму 2142 млрд руб. у дзейсных цэнах. Найбольш развітыя лёгкая прамысловасць і хімічная прамысловасць. Таксама развіта харчовая прамысловасць, танкасуконная вытворчасць, машынабудаўнічая вытворчасць і металаапрацоўчая галіны. У горадзе знаходзяцца прадпрыемствы электраэнергетыкі, дрэваапрацоўчыя, гарбарныя, будаўнічых матэрыялаў і іншыя.

Найбольш вядомыя прадпрыемствы:

• «Гродна Азот» — вытворчасць азотных угнаенняў (сайт);


• «Гродна Хімвалакно» — хімічнага валакна (сайт);


• «Гроднаэнерга»;


• «Белкард» — вытворчасць карданных валаў (сайт);


• «Завод такарных патронаў» — (вытворчасць станкоў);


• «Радыёхваля» — (сайт);


• «Завод аўтамабільных агрэгатаў» — сайт;


• «ЗОВ-ЛенЕвроМебель» — вытворчасць мэблі (сайт);


• Швейна-гандлёвая фабрыка «Элод» — (вытворчасць галантарэйнай прадукцыі);


• Пальчаткавая фірма «Акцэнт» — (сайт);


• 
  Абутковая фабрыка «Нёман»;


• 
  Тытунёвая фабрыка «Нёман» (сайт;

Транспарт |

Гродна з’яўляецца буйным транспартным вузлом. У горадзе дзейнічае аэрапорт Гродна, чыгуначны вакзал і аўтавакзал. Маецца развітая сетка гарадскога грамадскага транспарта. Аўтобусны рух наладжаны у 1940 г., аснову парка складаюць аўтобусы маркі «МАЗ» і «Нёман». Тралейбусны рух адкрыт 10 лістапада 1974 г. да вынесенага за межы горада завода «АЗОТ». Усяго ў горадзе дзейнічае 34 аўтобусных і 20 тралейбусных маршрутаў. Ад горада адыходзяць чыгуначныя лініі на Вільнюс (лінія заканчваецца ля самай літоўскай мяжы), Масты і Беласток. З іх электрыфікавана толькі лінія ў бок Польшчы, на якой маецца сумешчаная каляіна (1 435 мм і 1 520 мм). Дзейнічае чыгуначны мост праз Нёман.

У Гродне знаходзяцца 2 пункты пропуску праз дзяржаўную мяжу Рэспублікі Беларусь: чыгуначная станцыя Гродна—Кузня Беластоцкая і Гродна—аэрапорт.

Па левым беразе з Гродна дарогі такія: на паўднёвы-усход у Індуру і Ваўкавыск, на паўднёвы-захад у Брузгі-Беласток, на поўнач у Сапоцкін. Па правым беразе Нёмана дарогі з Гродна ідуць на поўнач у Друскенікі, на паўночны-ўсход у Парэчча, на ўсход у Азёры і на Скідзель — Мінск.

Культура |

Гродзенскі дзяржаўны музей гісторыі рэлігіі, Гродзенскі гісторыка-археалагічны музей, Гродзенскі літаратурны музей Максіма Багдановіча, Гродзенскі музей гісторыі Гарадніцы, Гродзенскі дом Элізы Ажэшка, музей Зоф’і Налкоўскай. Цэнтр тэатральнага жыцця — Гродзенскі абласны драматычны тэатр (сайт: http://www.drama.grodno.by/), Гродзенскі абласны тэатр лялек. Абласная філармонія. Працуе Гродзенскі заалагічны парк. Штогод ладзіцца найстарэйшы на Беларусі бардаўскі фестываль Зялёны Гран-Пры.

Адукацыя |

У Гродне працуюць 97 дашкольных устаноў, 40 агульнаадукацыйных школ, у тым ліку 2 ліцэі, 6 гімназій, а таксама школы з ліцэйскімі класамі. Працуюць 9 сярэдніх адмысловых навучальных устаноў.

У Гродне дзейнічаюць 3 дзяржаўныя ВНУ — Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт (сайт: http://www.grsu.by/), Гродзенскі дзяржаўны медыцынскі ўніверсітэт (сайт: http://www.grsmu.by/), Гродзенскі дзяржаўны аграрны ўніверсітэт (сайт: http://www.ggau.by/), Гродзенская вышэйшая духоўная семінарыя. У горадзе ёсць 14 масавых бібліятэк, у тым ліку 6 дзіцячых, 2 змяшанага тыпу, польскай літаратуры, Гродзенская абласная з дзіцячым аддзяленнем. Дзейнічае Гродзенскі гісторыка-археалагічны запаведнік, Гродзенскі гісторыка-археалагічны музей.

СМІ |

У горадзе выдаецца некалькі газет, сярод якіх: «Гродзенская праўда», «Вячэрні Гродна»^[24], «Міліцэйскі веснік», «Słowo Ojczyste» і інш., працуе тэлерадыёкампанія «Гродна»^[25], абласное радыё^[26], вузел тэлеграфнай сувязі, станцыя міжгароднай тэлефоннай сувязі. Маецца сетка кабельнага тэлебачання «ГАРАНТ»^[27].

Геаграфія |

Рака Нёман

Мясцовасць горада і ваколіц узгорыстая. Глеба гліністая. Час пасеваў: канец сакавіка-пачатак чэрвеня. Жніво да сярэдзіны верасня. Пазней — азімыя пасевы і збор пладоў. Пераважны кірунак вятроў — заходні.

Будаўнічыя мел і вапна на паўночных ускраінах (Мелавыя Горы). Раней на паўночным усходзе здабывалі гліну.

Рака Нёман цячэ праз цэнтр горада з паўднёвага ўсходу на паўночны захад і, прыняўшы ў сябе Ласасянку, крута паварочвае на поўнач. Даліна Нёмана вузкая. У цэнтры горада і ніжэй па цячэнні правы бераг вышэйшы за левы. Берагі ўяўляюць сабой асобныя ўзвышшы, прарэзаныя стромкімі ярамі і пакрытыя пералескамі (Румлёва вышэй па цячэнні, лесапарк Пышкі — ніжэй). Нёман суднаходны ўніз па цячэнні.

Прытокі Нёмана: ў гістарычным цэнтры — рэчкі Гараднічанка і Юрысдыка, на ўскраіне — рака Ласасянка i рэчка Зарніца.

Азёры: Юбілейнае вадасх., кар’ер «Зялёнка».

Клімат |

Адміністрацыйны падзел |

Гродна падзяляецца на 2 адміністрацыйныя раёны — Ленінскі^[28] і Кастрычніцкі^[29]. На дадзены момант у горадзе ёсць 120 мікрараёнаў ^[30]

Турызм |

Гродна — перспектыўны цэнтр турызму Беларусі міжнароднага значэння. Гасцініцы: «Беларусь», «Гродна», «Маналіт», «Нёман», «Амега», «Турыст», «Кронан Парк Гатель», гандлёва-гасцінічны комплекс «Сямашка» сайт. У межах горада і ўрочышчы Грандзічы находзяцца дзіцячы санаторый «Нёман-72», санаторыі-прафілакторыі «Здароўе», ААТ «Гародна Хімвалакно», «Жамчужына», база адпачынку «Купалінка».

Славутасці |

Горад Гродна — гравюра Т. Макоўскага, 1600 г.

Стары і Новы замак узімку

Гродзенская крэпасць на нямецкай паштоўцы.

Захавалася звыш 400 аб’ектаў гісторыі і архітэктуры, якія ахоўваюцца дзяржавай. Старая частка горада ў 1988 г. абвешчана помнікам горадабудаўніцтва і культуры.

• Гродзенская Барысаглебская царква


• Стары замак


• Гродзенскі каралеўскі палац


• Фара Вітаўта


• 
  Гродзенскі касцёл Дабравешчання Найсвяцейшай Дзевы Марыі і кляштар брыгітак
  


• Гродзенскі касцёл Маці Божай Анёльскай і кляштар францысканцаў


• 
  Гродзенскі касцёл Адшукання Святога Крыжа і кляштар бернардзінцаў


• 
  Кафедральны касцёл Святога Францішка Ксаверыя і кляштар езуітаў


• Гродзенскі Пакроўскі кафедральны сабор


• Гродзенская Раства-Багародзіцкая царква і манастыр


• Гродзенская Уладзімірская царква


• Царква прападобнай Марфы


• Гродзенская сінагога


• Лютэранская кірха Святога Іаана


• дом Тызенгаўза


• Дом-музей Элізы Ажэшкі


• дом віцэ-адміністратара


• дом віцэ-губернатара


• дом лясной адміністрацыі


• будынак аптэкі


• будынак Гродзенскай жаночай гімназіі


• будынак Гродзенскай медыцынскай школы


• будынак Гродзенскай музычнай школы


• Вадацяжныя вежы


• Сядзіба «Панямонь»


• Сядзіба Станіславова


• 
  Помнікі: Вітаўту Вялікаму, Я. Купалу, В. Д. Сакалоўскаму, А. Тызенгаўзу, Э. Ажэшка;


• 
  Памятныя знакі: Давыду Гарадзенскаму, у гонар 850-годдзя Гродна, 580-годдзя Грунвальдскай бітвы.

Страчаная спадчына |

• Дом Агінскага

Галерэя |

• 
  

  

  
  

  
  

  Цэнтр Гродна
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Касцёл Брыгітак
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Фарны касцёл
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Гродна на выяве 16 ст.
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Каложа
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Будынак былой сінагогі ў занёманскім прадмесце, 1948 год. Мастак А. Наліваеў.
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Стары замак
  

  
  

  
  


• 
  

  

  
  

  
  

  Новы замак
  

  
  

  
  

Вядомыя асобы |

• 
  Эліза Ажэшка — польская пісьменніца


• Аляксей Антонаў


• 
  Максім Багдановіч — беларускі паэт


• 
  Леў (Леон) Бакст — тэатральны мастак, графік


• 
  Стэфан Баторый — Вялікі князь літоўскі і кароль Польскі


• Ігар Басінскі


• 
  Аўгуст Бекю — вучоны-гігіеніст, прафесар Віленскага ўніверсітэта


• 
  Аляксандра Борціч — выканаўца роляў у мастацкіх фільмах.


• 
  Васіль Быкаў — беларускі пісьменнік


• 
  Вільфрыд Войніч — бібліяфіл


• 
  Ілья Гінцбург — скульптар


• Генрых Глябовіч


• 
  Антоні Грушэцкі — прафесар жывапісу, пісаў абразы для каралеўскай галерэі па запросе караля Станіслава Панятоўскага
  


• 
  Валерый Дзідзюля — гітарыст і кампазітар, вядомы выканаўца фламенка
  


• 
  Мікалай Раманавіч Дзікоўскі — гісторык Гродзеншчыны, краязнавец


• 
  Жан Жылібер — французкі біёлаг, заснавальнік батанічнага парка


• 
  Людвік Заменгоф — заснавальнік мовы эсперанта^[31]


• Ягор Замыслоўскі


• 
  Казімір Казіміравіч (св. Казімір) — княжыч літоўскі і каралевіч польскі, прылічаны да святых, святы-патрон Літвы


• 
  Казімір Ягелончык — Вялікі князь літоўскі і кароль Польскі


• 
  Канстанцін Каліноўскі — адзін з кіраўнікоў паўстання 1863—1864 гадоў, публіцыст, паэт


• Віктар Карака


• 
  Аляксей Карпюк — беларускі пісьменнік


• Авянір Касценчык


• 
  Алесь Кіркевіч — былы намеснік старшыні Маладога Фронту і кіраўнік Гродзенскага аддзялення маладзёжнай арганізацыі. Палітвязень Беларусі.


• 
  Вольга Корбут — гімнастка, алімпійская чэмпіёнка;


• 
  Аляксандр Курловіч — спартсмен


• 
  Мэір Ланскі — «хросны бацька» яўрэйскай мафіі, «заснавальнік» Лас-Вегаса


• 
  Валерый Леванеўскі — прадпрымальнік, палітык, грамадскі дзеяч


• Эйтан Ліўні


• 
  Аляксандр Мілінкевіч — палітык, кандыдат у Прэзідэнты Беларусі ў 2006 г.


• 
  Сафія Налкоўская — польская пісьменніца


• 
  Чэслаў Немен — польскі музыкант


• 
  Аксана Папко — беларуская веласіпедыстка


• Аляксандр Мікалаевіч Сапега


• 
  Валерый Святоха — беларускі лёгкаатлет


• 
  Януар Сухадольскі — (1-ая пал. 19 ст.), мастак-баталіст


• 
  Антоній Тызенгаўз — гродзенскі стараста пры Станіславе А. Панятоўскім, мецэнат
  


• Аляксей Шаланда


• Ірына Шылава


• 
  Юзаф Ядкоўскі — археолаг-аматар, нумізмат, стваральнік гісторыка-археалагічнага музея


• 
  Уладзімір Якаўлеў — палітык, журналіст

Цікавыя звесткі |

Песні аб Гродне

• 
  Віктар Шалкевіч — Горад (2006)

Фільмы і эпізоды з фільмаў, якія здымаліся ў Гродне і ваколіцах

• «Міколка-паравоз» (1956)


• «Я родам з дзяцінства» (1966)


• «Годен к нестроевой» (1968)


• «Іван Макаравіч» (1968)


• «Магіла льва» (1971)


• «Рудабельская рэспубліка» (1971)


• «Ищу человека» (1973)


• «Корцік» (1973)


• «Бронзавая птушка» (1974)


• «Без права на ошибку»


• «Сямейныя абставіны» (1977)


• «Торговка и поэт» (1978)


• «Дажджы па ўсёй тэрыторыі» (1978)


• «Вазьму твой боль» (1980)


• «Культпаход у тэатр» (1982)


• «Найти и обезвредить» (1982)


• «Белыя росы» (1983)


• «Мама, я жывы» (1985)


• «Двое на выспе слёз» (1987)


• «Меня зовут Арлекино» (1988)


• «Мёд асы» (1991)


• «Кооператив «Политбюро» или Будет долгим прощание» (1992)


• «Я — Иван, ты — Абрам» (1993)


• «Сын за бацьку» (1995)


• «В августе 44-го» (2000)


• «Бабий яр» (2003)


• «Смерш» (2007)


• «Чаклун і Румба / Другая памылка сапёра» (2007)


• «Застава Жилина» (2008)


• «Днепровский рубеж» (2009)


• «Слон» (2010), эпізод з падзеннем фуры каля кар’ера ля Ласосна^[32]


• «Следы апостолов» (2013)

Гарады-пабрацімы |

• 
  Луннань (Кiтай)


• 
  Беласток (Польшча)


• 
  Лімож (Францыя)


• 
  Міндэн (Германія)


• 
  Бялград (Сербія)


• 
  Н'ірбатар (Венгрыя)


• 
  управа Шчукіна горада Масквы (Расія)


• 
  Хімкі (Расія)


• 
  Шчолкава (Расія)


• 
  Піцербаро (Канада)

Заўвагі |

Гл. таксама |

Партал:
Гродна

• Вуліца Гарнавых


• Вуліца Кірава


• Вайсковыя могілкі


• ФК Белкард


• Гродзенскі дзяржаўны гісторыка-археалагічны музей


• Гарады Гродзенскай вобласці


• Гарады Беларусі


• Спіс вуліц Гродна

Зноскі |

Літаратура |

• Госцеў А. П., Швед В. В. Кронан. Летапіс горада на Нёмане (1116—1990 гг.). — Гродна: НВК «Пергамент», 1993.


• Гродназнаўства. Гісторыя еўрапейскага горада / [аўтары тэкста: А. Госцеў і інш.]. — Гародня [Гродна]. — Wrocław: [б. в.], 2012. — 339 с. — (Гарадзенская бібліятэка; кн. 15).

Спасылкі |

	Гродна ў Вікіцытатніку
	Гродна на Вікісховішчы

• Карта Гродна

• 
  Геаграфічныя звесткі па тэме Гродна на OpenStreetMap
  


• Hrodna Region: The Land of Catholics and Smugglers


• Галерэя «Мая Гародня». Гісторыя горада Горадні ў фатаграфіях і паштоўках.


• 
  Гродзенскі аблвыканкам;


• 
  Форум Гродна;


• 
  Блог Гродно S13.RU;


• Гродна ў фатаздымках на Radzima.org


• Jurkau kutoczak — Юркаў куточак — Yury’s Corner. Старажытнае Гродна


• Jurkau kutoczak — Юркаў куточак — Yury’s Corner. Гродна 1980-х


• 
  Архітэктура Гродна;


• 
  Аўтарынак Гродна;

Гарады Гродзенскай вобласці

Гродна · Астравец · Ашмяны · Бярозаўка · Ваўкавыск · Дзятлава · Іўе · Ліда · Масты · Навагрудак · Свіслач · Скідзель · Слонім · Смаргонь · Шчучын

 

Населеныя пункты на Нёмане (ад вытока да вусця)

Беларусь
Стоўбцы | Любча | правы прыток Дзітва | Бярозаўка | левы прыток Шчара | Масты | Гродна
Літва
Друскінінкай | Алітус | Бірштонас | Прэнай | Каўнас | правы прыток Нярыс (Вілія) | Качэргіне | Кулаўтува | Вількія | Гялгаўдзішкіс | Юрбаркас
Мяжа Расіі і Літвы
Смалінінкай (Л) | Неман (Р) | Савецк (Р) | Панямуне (Л) | Русне (Л) Заўвага: Л — Літва, Р — Калінінградская вобласць Расіі;    гл. далей: Куршскі заліў, Балтыйскае мора

 

г р п Беларусь у тэмах Гісторыя Старажытная гісторыя · Кіеўская Русь (Полацкае княства · Тураўскае княства) · ВКЛ · Рэч Паспалітая · Расійская імперыя ( Паўночна-Заходні край) · Заходняя вобласць · БНР · БССР (ССРБ · Літбел) · Рэспубліка Беларусь Палітыка Канстытуцыя · Дзяржаўны лад · Прэзідэнт · Урад · Парламент · Палітычныя партыі · Знешняя палітыка · Унутраная палітыка · Выбары Геаграфія Прыродныя ўмовы · Рэльеф · Геалогія · Вадаёмы · Флора · Фаўна · Азёры · Адміністрацыйны падзел · Раёны · Сельсаветы · Гарады (Сталіца (Гістарычныя сталіцы)) · Пасёлкі гарадскога тыпу · Аграгарадкі Грамадства і сімвалы Насельніцтва (Беларусы) · Мовы (Беларуская («Наркамаўка» · Тарашкевіца · Трасянка) · Руская (Руская мова ў Беларусі · Русіфікацыя Беларусі)) · Паланізацыя Беларусі · Спорт · Адукацыя · Навука · Рэлігія · Цэнзура · Узнагароды ( Герой Беларусі) · Герб · Сцяг · Гімн · Бела-чырвона-белы сцяг · Герб «Пагоня» · Штандар Прэзідэнта · Узброеныя сілы · СМІ · Тэлебачанне · IT-сфера · Правы чалавека · Краязнаўства Эканоміка Беларускі рубель · Нацыянальны банк · Сельская гаспадарка · Турызм і адпачынак ( Сусветная спадчына)  · Транспартная сістэма · Энергасістэма · Газатранспартная сістэма · Гандаль · Жыллёвае будаўніцтва · Пошта Культура Адзежа · Архітэктура · Выяўленчае мастацтва · Скульптура · Кіно (Беларусьфільм, Спіс фільмаў) · Літаратура ( Дзіцячая літаратура, Беларускае фэнтэзі) · Музеі · Музыка (конкурс песні Еўрабачанне) · Святы · Славутасці · Танцы · Традыцыі · Тэатры · Бібліятэкі Партал «Беларусь» · Праект «Беларусь» · Праект «Постаці Беларусі»